Filmy o kompozytorach muzyki artystycznej. Materiały do zajęć dla uczniów w wieku gimnazjalnym

Autor: Mirosław Grusiewicz, Joanna Piątek

Treści i środki dydaktyczne

Filmy o Mozarcie

Filmy o Beethovenie

Filmy o Chopinie

Inne filmy

 

W artykule wprowadzającym do cyklu o muzyce w filmach, przedstawiając zagadnienie muzyki „w kadrze”, czyli takiej, której źródło widoczne jest na ekranie oraz reprezentującej czas przedstawiony w filmie, charakteryzującej epoki, w których rozgrywa się akcja filmów, wspominaliśmy o kilku produkcjach, w których kompozytorzy oraz wykonawcy muzyczni byli jej głównymi bohaterami. W niniejszej części pogłębiamy ten wątek.

 

Muzyka jest integralną częścią filmu, może też być jego bohaterką. O ile trudno obsadzić w roli bohatera samą muzykę, o tyle często filmowymi bohaterami stają się jej wykonawcy lub kompozytorzy. Niejednokrotnie przenoszono już na kinowe ekrany życiorysy wielkich twórców czasów minionych, wśród których prym wiodą takie osoby jak Ludwig van Beethoven, Wolfgang Amadeusz Mozart czy Fryderyk Chopin. Niektóre źródła podają iż tylko na temat Mozarta dostępnych jest blisko 130 ekranizacji.

 

W filmach biograficznych fabułę wypełniają – fikcyjne bądź rzeczywiste – epizody z życia lub całe życiorysy muzyków. W tych filmach fikcyjne sceny są ogólnie przyjętym środkiem, niemniej najczęściej nie kłócą się one z faktami, nie fałszują historii. Przede wszystkim  ubarwiają one ekranowe postacie, nadają filmowi spójność, podkreślają określone cechy i właściwości filmowych bohaterów. Przeglądając zestawienia tych obrazów, można też dojść do wniosku, iż dla reżyserów barwna postać, ciekawe życie i znane nazwisko są czynnikami dominującymi przy podejmowaniu decyzji o ekranizacji, niemniej bliższe poznanie filmów skłania do stwierdzenia, iż nie mniej ważna i wyraźnie widoczna jest fascynacja reżyserów muzyką tych twórców.

 

Podejmując się w szkole realizacji tematów związanych z muzyką filmową, warto zdawać sobie sprawę, że dla uczniów obejrzenie filmu dotyczącego danego kompozytora może być bardzo dobrym sposobem na zapoznanie się z jego życiorysem oraz epoką, w której tworzył. Mozart we wcieleniu Toma Hulce w filmie Miloša Formana będzie uczniom z pewnością o wiele bliższy niż opisany słowami w podręczniku. Efekty możliwe do uzyskania w kinie pozwalają na tworzenie niezwykle realistycznych obrazów, które w połączeniu z wysokiej klasy dźwiękiem potrafią głęboko wzruszyć i zapaść w pamięć.

Treści i środki dydaktyczne

Filmy o  Wolfgangu Amadeuszu Mozarcie, Ludwigu van Beethovenie, Fryderyku Chopinie

• Wolfgang Amadeusz Mozart:

− Whom the Gods Love (reż. Basil Dean, 1936),

− Eine kleine Nachtmusik (reż. Leopold Hainisch, 1939),

− Zakochany Mozart (Mozart in Love,  reż. Mark Rappaport, 1975),

− Amadeusz (reż. Miloš Forman, 1984),

− Wolfgang A. Mozart (reż. Juraj Herz, 1991).

• Ludwig van Beethoven:

− Wielka miłość Beethovena (reż. Abel Gance, 1936),

− Eroika (reż. Walter Kolm-Veltée, 1949),

− Eroika (reż. Simon Cellan Jones, 2003),

– Wieczna miłość (reż. Bernard Rose, 1994),

− Kopia mistrza (reż. Agnieszka Holland, muz., 2006).

• Fryderyk Chopin:

− Pamiętna pieśń (reż. Charles Vidor, 1945),

− Młodość Chopina (reż. Aleksander Ford, 1952),

− Jutrzenka (reż. Jaime Camino, 1969),

− Impromptu (reż. James Lapine, 1989),

− Błękitna nuta (reż. Andrzej Żuławski, 1991),

– Chopin. Pragnienie miłości (reż. Jerzy Antczak, muz., 2002).

Filmy o Mozarcie

                      

W epoce klasycyzmu wyróżniły się trzy wybitne osobowości muzyczne – klasycy wiedeńscy: Franz Joseph Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart i Ludwig van Beethoven. Szczególnie życiorys tego drugiego stał się scenariuszem dla wielu filmów. Nic dziwnego – krótkie i pełne przygód życie, niełatwy charakter i tajemnicza śmierć kompozytora w młodym wieku stanowi idealny materiał na wciągającą historię. Wśród ekranizacji znajdziemy między innymi: Whom the Gods Love z 1936 r., Eine kleine Nachtmusik z 1939 r., Amadeusz z 1984 r. oraz Wolfgang A. Mozart z 1991 r.

           

Jednym z pierwszych pełnometrażowych filmów o Mozarcie jest Whom the Gods Love – brytyjski obraz biograficzny z 1936 roku w reżyserii Basilego Deana, z udziałem Stephena Haggarda jako Mozarta. Tytuł nie ma odpowiednika w języku polskim, nawiązuje on do imienia Amadeusz, co można przetłumaczyć jako Kochany przez Boga lub Kochający Boga. Film był  także promowany pod alternatywnym tytułem Mozart. Kompozytor ukazany jest tutaj jako człowiek odnoszący sukcesy, ale też i porażki, przeżywający chwile szczęśliwe i pełne goryczy, niemniej dominuje optymistyczny przekaz życia spełnionego. Ważną w filmie postacią jest żona Mozarta – Constanze z domu Weber, to ona w wielu scenach opowiada o swoim mężu,  przybliżając nam postać wielkiego twórcy. Kilka lat później, w 1942 roku, pod tym samym tytułem (po niemiecku Wen die Götter lieben) ukazuje się niemiecko-austriacki film, który, jak podaje Wikipedia, poza warstwą  fabuły i prawdy historycznej niósł element propagandowy, ukazywał Mozarta jako kompozytora z krwi i kości niemieckiego. 

 

          

 

Inny film z tamtego okresu to Eine kleine Nachtmusik z 1939 roku, w reżyserii Leopolda Hainischa, w którym w rolę Mozarta wcielił się Hannes Stelzer. Jest to niemiecki romans oparty na powieści Eduarda Mörike Mozart auf der Reise nach Prag (Mozart w drodze do Pragi). Warstwa fabuły opiera się na autentycznych wydarzeniach − nawiązuje do podróży Mozarta do obecnej stolicy Czech, która miała miejsce w 1787  roku, gdzie kompozytor prowadził kilka przedstawień swoich oper, między innymi Don Giovanniego. Trudno ocenić, na ile prawdziwe są przedstawione w filmie romanse głównego bohatera – w wielu biografiach, filmach, sztukach teatralnych Mozart ukazany jest jako człowiek kochający swoją żonę, ale i ulegający niewieścim wdziękom.  Z muzyki w tym filmie usłyszymy – oprócz tytułowego Eine kleine Nachtmusik, które przewija się przez cały film, i fragmentów z Don Giovanniego – cały szereg utworów kameralnych i solowych w opracowaniu na orkiestrę symfoniczną, które wykonują berlińscy i wiedeńscy filharmonicy. Z dzisiejszej perspektywy film jest trochę teatralny, ale wybrane fragmenty, szczególnie sceny wykonywania muzyki, XVIII-wiecznych bali, przyjęć i koncertów można uczniom zaprezentować. 

           

 

Na szczególną uwagę zasługuje Amadeusz, film w z 1984 roku w reżyserii Miloša Formana, w którym Mozarta grał Tom Hulce. Film powstał na podstawie sztuki Petera Schaffera pod tym samym tytułem. Chociaż reżyser, w ślad za twórcą sztuki, nazywa historię przedstawioną w filmie fantazją (por. Kołodyński, Zarębski 2005, 13––15), to epoka klasycyzmu ukazana jest z dużym pietyzmem. Film był wielokrotnie nagradzany, w tym kilkoma Oskarami i Złotymi Globami. Fabuła koncentruje się na relacjach Mozarta z nadwornym muzykiem Józefa II – Antonio Salierim, który nie może pogodzić się z tym, iż znacznie młodszy od niego kompozytor staje się w na dworze książęcym – i w ogóle w całym Wiedniu – znacznie bardziej znany i doceniany, knuje więc różne intrygi, aby tę sytuację zmienić. Drugim wątkiem staje się tajemnicza śmierć kompozytora. Te dwa motywy przeplatają się. Ale, mimo iż mają one z założenia charakter dramatu, to całość filmu posiada wymiar wystawnego widowiska, pełnego humoru, jaskrawych kolorów, a Mozart przedstawiony jest w nim jako lekkoduch, ironista, bawiący się życiem i muzyką.

 

 

          

Wolfgang A. Mozart lub  Życie Mozarta to trzyczęściowy film austriacki opracowany na podstawie książki Zdeňka Mahlera w reżyserii Juraja Herza z 1991 roku. Przedstawia on dość wiernie całe życie Mozarta. Chronologicznie prezentuje wydarzenia, postacie z życia kompozytora i jego dzieła. Przy czym skupia się w poszczególnych scenach i wątkach na kluczowych momentach biograficznych i eksponuje historie i anegdoty najbardziej popularne i silnie obecne w świadomości społecznej. Mimo wierności faktograficznej, nie przypomina on  jednak fabularyzowanego dokumentu. Żywe dialogi, rozbudowane  sceny, skupianie się na wybranych motywach powodują, iż obraz odbieramy jako w pełni fabularny. Film pozwala też zapoznać się, przynajmniej we fragmentach, z najbardziej znanymi działami Mozarta, w tym z najważniejszymi jego operami: Wesele Figara, Don Giovanni (Don Juan), Czarodziejski flet oraz z Requiem d-moll, z Mszą C-dur (Koronacyjną), z Ave verum corpus, z sonatami i koncertami fortepianowymi. Często powracającą melodię stanowi temat z Fantazji d-moll na fortepian. Warto tu podkreślić, iż muzyka wykonywana jest na instrumentach z  tamtej epoki i w nagraniach dostrzeżemy dbałość o obsadę i styl wykonawczy. Prezentowane utwory posiadają swoje uzasadnienie w akcji filmu, towarzyszą one scenom komponowania, wykonywania i są też ściśle związane z tymi miejscami .

 

Filmy o Beethovenie

           

Drugi z klasyków, którego życie było również często portretowane w filmie, to Ludwig van Beethoven. Pierwsza ekranizacja o nim powstała jeszcze w czasach filmu niemego. Była to Dziesiąta symfonia w reżyserii Abela Gance’a z 1918 roku. Film obecnie jest zapomniany i trudno dostępny, ale reżyser ten powrócił do tematu kilkanaście lat później i w 1937 roku za jego sprawą powstała ekranizacja opowiadająca o dojrzałym  życiu twórcy IX Symfonii – Wielka miłość Beethovena (Beethoven's Great Love). Jest to  film francuski ze znanym aktorem Harrym Baurem jako Beethovenem. Obraz skupia się na dwóch wątkach – na  nieszczęśliwych miłościach wielkiego kompozytora i postępującej głuchocie, która utrudnia mu jego życie prywatne i zawodowe. Beethoven ukazany jest tutaj jako bohater romantyczny, przeklęty artysta, targany wielkimi emocjami. W filmie wątek miłosny zdominowany jest  uczuciami do Giulietty Guicciardi. Tu warto uczniom pokazać scenę jej zaślubin z hrabią von Gallenbergiem, podczas których Beethoven zamiast marsza weselnego gra marsz pogrzebowy czy też dramatyczną scenę przedstawiającą moment sporządzania tzw. testamentu heiligenstadzkiego. W sposób wyjątkowy ukazany jest też moment prawie całkowitej utraty słuchu. Na ekranie świat oglądany oczami Beethovena wypełnia całkowita cisza, przy pełnej gamie dźwięków i odgłosów w innych ujęciach. W tych  epizodach rozgrywających się w przepięknych sceneriach austriackiej wsi Beethoven wyobraża sobie odgłosy otaczającego go świata, i tak w jego umyśle powstaje VI Symfonia F-dur „Pastoralna” op. 68. Symfonia ta stanowi główny motyw muzyczny tego filmu. Inne wykorzystywane w nim utwory to między innymi: V Symfonia c-moll op. 67, VII Symfonia A-dur op. 92, Sonata fortepianowa c-moll „Patetyczna” op. 13 (w opracowaniu na orkiestrę) oraz Sonata fortepianowa cis-moll  „Księżycowa” op. 27 nr 2.

 

           

Dwa filmy o Beethovenie noszą tytuł Eroica. Tytułem nawiązują do jednego z najbardziej rozpoznawalnych dzieł kompozytora – III Symfonii Es-dur op. 55, zwanej Eroicą i do chyba najistotniejszej cechy jego twórczości – wielkiego patosu, bohaterskiej emfazy, dramatyzmu i emocjonalności.

           

Pierwszy to austriacki kostiumowy melodramat z 1949 roku, w którym reżyser Walter Kolm-Veltée stara się wiernie ukazać tło epoki. Film skupia się na Beethovenie jako człowieku, jest opowieścią o ludzkich rozterkach, smutkach i radościach życia. Kompozytor jest w nim postacią pierwszoplanową, ale niezmiernie ważne są tu i inne osoby i zachodzące między nimi relacje. Muzyka w filmie jest istotnym elementem, towarzyszy wielu obrazom, tworzy nastrój filmu, niemniej reżyser nie skupia się na procesie twórczym, nie stara się tłumaczyć przesłania ideowego dzieł, genezy ich powstania. Akcja melodramatu rozpoczyna się od przybycia wojsk napoleońskich do Wiednia, co też stało się impulsem do napisania Symfonii Eroica i utwór ten jest głównym motywem muzycznym filmu. Inne dzieła wykorzystane w tej produkcji to: Symfonie – VI F-dur op. 68, VII A-dur op. 92, IX d-moll op. 125, Sonaty fortepianowe – c-moll „Patetyczna” op. 13, cis-moll op. 27 nr 2 „Księżycowa”, f-moll op. 57 „Appassionata”, opera Fidelio.

           

 

Drugi film o tym samym tytule to produkcja BBC z 2003 roku, w reżyserii Simona Cellana Jonesa, w której w postać Beethovena wcielił się Ian Hart. Jest to film niezwykły. O ile poprzednia Eroica to kostiumowa opowieść, to ta w swojej formie przypomina dokument, kronikę filmową. Akcja filmu rozgrywa się  9 czerwca 1804 roku, w dniu nieoficjalnego prawykonania III Symfonii, które miało miejsce w pałacu księcia Franza Josefa Lobkowitza w Wiedniu. Film skupia się na muzyce, którą na ekranie wykonuje John Eliot Gardiner z Orchestre Révolutionnaire et Romantique. Ale nie jest to tylko rekonstrukcja tego wydarzenia. Film w swojej narracji przedstawia rozmowy i relacje Beethovena z ówczesną arystokracją; z Josephine Brunsvik, z innymi muzykami, w tym ze swoim uczniem Ferdinandem Riesem, z Josephem Haydnem, pokazując ówcześnie panujące zwyczaje i stosunki międzyludzkie.

 

           

Dość głośnym filmem, stworzonym z dużym rozmachem w kooperacji angielsko-amerykańskiej w 1994  roku jest  Wieczna miłość  (Immortal Beloved). Jest to  biograficzny melodramat muzyczny w reżyserii Bernarda Rose, w którym rolę Beethovena gra Gary Oldman. Film rozpoczyna się sceną śmierci i pogrzebu kompozytora oraz odczytania jego testamentu, w którym zmarły cały swój majątek zapisał „wiecznej miłości”. Jego przyjaciel, Anton Schindler, rozpoczyna poszukiwania nieznanej osoby i w retrospektywie cofamy się do czasów młodości kompozytora. Poza wątkiem uczucia Beethovena do  Anny Marie Erdody i Giulietty Guicciardi, w filmie silnie uwypuklona jest kwestia trudnych relacji kompozytora z młodszym bratem Kasparem Antonem Karlem, z jego żoną, Johanną Reiss oraz z bratankiem, Karlem van Beethovenem. Anton Schindler rozwiązuje zagadkę tajemniczej ukochanej, ale nie wyjawia jej nazwiska światu, pozostawia ją tylko sobie znaną. Film zdobył dość dużą popularność, gdyż zawiera to, co ludzie lubią oglądać w kinie – łączy w sobie fakty, elementy romansu i kryminału, a wszystko to dzieje się w przepięknej scenografii Austrii z przełomu XVIII i XIX  wieku oraz na tle wspaniałej, pobudzającej wyobraźnię muzyki Beethovena.  Z dzieł wykorzystanych w filmie usłyszeć możemy: Missę solemnis D-dur op. 123, oratorium Chrystus na Górze Oliwnej op. 85, V Koncert fortepianowy Es-dur op. 73, Koncert skrzypcowy D-dur op. 61, Trio fortepianowe D-dur z op. 70, Kwartet smyczkowy B-dur op. 130, sonaty fortepianowe, sonaty skrzypcowe, symfonie.

 

           

Jednym z najlepszych współczesnych filmów przedstawiających postać Beethovena jest Kopia mistrza polskiej reżyserki Agnieszki Holland. Jest to obraz  z  2006 roku, w którym  rola Beethovena przypadła Edowi Harrisowi. Jedną z głównych postaci filmu jest fikcyjna uczennica, asystentka, kopistka wielkiego kompozytora (Anna Holtz). Ale to dzięki niej widz poznaje jego życie prywatne, poznaje go bliżej i to ona sprawia, że potrafimy lepiej zrozumieć jego przekonania, postawy, działania. Akcja filmu skoncentrowana jest na roku 1824, tj. okresie tworzenia IX Symfonii d-moll op. 125. Jedną ze scen, która potrafi głęboko zapaść w pamięć, stanowi prawykonanie IX Symfonii, kiedy to całkowicie już pozbawiony słuchu kompozytor-dyrygent doświadcza owacji publiczności dopiero wtedy, gdy się odwróci i ją zobaczy. Głównym motywem filmu jest tworzenie tego dzieła i muzyka z tego utworu stale towarzyszy nam na ekranie. Wybór muzyki w tym filmie jest bardzo znaczący – Agnieszka Holland włącza do akcji filmowej przede wszystkim późne dzieła mistrza, i to nie te najbardziej popularne, ale powszechnie uznawane za szczytowe osiągnięcia geniuszu kompozytora. Są to utwory nieczęsto grywane, trudne wykonawczo, skomplikowane formalnie i z tego też względu wymagające pewnego doświadczenia w ich odbiorze. Obrazowi  wprowadzającego do filmu towarzyszy Wielka fuga B-dur op. 133. Jej motywy powracają wielokrotnie, między innymi   w scenie prawykonania dzieła, podczas którego brak zrozumienia dla formy, kontrastów dynamicznych, silnie schromatyzowanej i o dużych skokach interwałowych  melodyki, a przede wszystkim niespotykany rozmiar dzieła sprawił, że wszyscy słuchacze opuszczają salę przed końcem utworu. Z innych kompozycji w filmie możemy wysłuchać między innymi: IV Koncertu fortepianowego G-dur op. 58, Kwartetów smyczkowe – c-moll op. 131, a-moll op. 132, F-dur, op. 135, Sonatę fortepianową c-moll op. 111.

 

Filmy o Chopinie

 

Kolejnym wielkim kompozytorem, o życiu którego powstał niejeden film, jest Fryderyk Chopin. Chorobliwy, wątłej postury, ale o niezwykłej sile oddziaływania i przekazywania emocji wirtuoz fortepianu został sportretowany w takich filmach jak: Pamiętna pieśń (1945), Młodość Chopina (1952), Jutrzenka (1969) Impromptu (1991), Błękitna nuta (1991), Chopin. Pragnienie miłości (2002).

           

Pamiętna pieśń (A Song to Remember) to film amerykański z 1945 roku w reżyserii Charlesa Vidora. Postać Chopina kreuje w nim Cornel Wilde. Film opowiada o całym życiu kompozytora. Zawiera w sobie hollywoodzki charakter produkcji z lat 40, tj. przepych i teatralność. Wiele ujęć kręconych było w studiach nagraniowych, co jest widoczne, ale jest w nim wielka dbałość o oświetlenie, i o to, aby każdy obraz miał swój estetyczny i emocjonalny wyraz. Jest też amerykańskim wyobrażeniem Chopina i polskości. Dwór w Żelazowej Woli upodobniony jest do wsi z obrazu Jesień Józefa Chełmońskiego czy Wiejski pogrzeb Józefa Szermentowskiego – gdzie dominują dachy kryte strzechą  i spróchniale drewniane płoty, a  Chopin opuszcza Polskę na łódce – odbija od brzegu i znika w mrokach nocy i mgły. Postacią, która stale towarzyszy Chopinowi, zarówno w Polsce, jak i na emigracji, jest Józef Elsner. Film tworzy pewne uproszczenia, zawiera historyczne przekłamania, ale jest ciekawy. Szczególnie godne polecenia są  sceny koncertów – zarówno muzykowania domowego, na dworach i w pałacach książęcych, jak i w ówczesnych salach koncertowych. W ekranizacji tej  dość mocno akcentowana jest przyjaźń Chopina z Ferencem Lisztem, ich wspólne muzyczne pasje i koncerty. Muzyka najczęściej towarzyszy scenom występów publicznych. W całości możemy wysłuchać Fantaisie-Impromptu cis-moll op. 66 oraz Scherzo b-moll op. 31. Inne utwory wykorzystane w filmie to między innymi: Polonez A-dur op. 40 nr 1, Polonez As-dur op. 53, Nokturn Es-dur op. 9 nr 2, Etiudy  – E-dur op. 10 nr 3, c-moll op. 10 nr 12, a-moll op. 25 nr 11, Walc Des-dur „Minutowy” op. 64 nr 1, Berceuse (Kołysanka) Des-dur op. 57.

 

          

Młodość Chopina to polski film w reżyserii  Aleksandra Forda z 1952 roku, w znakomitej obsadzie –  m.in. Chopina grał Czesław Wołłejko, a Konstancję Gładkowską – Aleksandra Śląska. Swego czasu obraz ten był  bardzo popularny, często emitowany w szkołach w ramach edukacji kulturalnej i utrwalił wizerunek Chopina – patrioty, rewolucjonisty, romantyka, człowieka zakochanego w polskiej wsi i w polskim krajobrazie, pełnego empatii dla chłopskiej biedy, wrażliwego i delikatnego. Film przedstawia siedem lat z życia kompozytora (1826–1932). Ale fakty biograficzne są tutaj tylko podstawą dla ukazania źródeł inspiracji kompozytora, genezy jego narodowego stylu, jego postaw, przekonań, dla zaprezentowania jego sylwetki.  Bardziej pamiętne sceny to nabożeństwo w kościele, podczas którego Chopin, akompaniując na organach, poznaje Konstancję, swą wielką miłość oraz fragment, w którym w Wiedniu, na wieść o wybuchu powstania listopadowego komponuje Etiudę c-moll op. 10 nr 12 „Rewolucyjną”. Na potrzeby filmu utwory Chopina wykonuje Halina Czerny-Stefańska. Oprócz muzyki głównego bohatera, w tej ekranizacji wykorzystano także utwory Johanna Sebastiana Bacha, Wolfganga Amadeusa Mozarta, Niccolo Paganiniego, Józefa Lannera oraz Kazimierza Serockiego. Ten ostatni również w całości opracował  ścieżkę dźwiękową filmu.

 

           

Jutrzenka (Un Invierno en Mallorca) to hiszpański film z roku 1969 w reżyserii  Jaime Camino. Jest to kameralny obraz w skromnej obsadzie, w którym główne role grają Lucía Bosé – jako George Sand (Aurore Dudevent) oraz Christopher Sandford – jako Fryderyk Chopin. Istotnymi postaciami w tej ekranizacji są też dzieci pisarki – Maurice i Solange. Został on nakręcony na podstawie powieści  George Sand Zima na Majorce (A Winter in Majorca) i jest w miarę wierną adaptacją tej książki. Opisuje pobyt głównych bohaterów w klasztorze Kartuzów w Valldemozie na Majorce, jaki miał miejsce na przełomie roku 1838–1839. Opiera się przy tym przede wszystkim na dialogach, które zdominowane są przemyśleniami dotyczącymi sytuacji politycznej, społecznej, kulturowej epoki romantyzmu.  Okres pobytu Chopina na Majorce, mimo wielu trudności i postępującej gruźlicy muzyka, cechuje twórcze ożywienie. Na wyspie tworzy między innymi 24 Preludia op. 28, dwa Polonezy – A-dur i c-moll op. 40, Balladę  F-dur op. 38, Scherzo cis-moll op. 39, Mazurki op. 41.  Ścieżka dźwiękowa w znacznym zakresie opiera się na tych utworach, z tym, że muzyka jest tu tylko tłem, tworzy nastrój i klimat obrazu. W filmie przede wszystkim możemy poznać Chopina takiego, jakim widziała go George Sand .  

   

        

Impromptu (Improwizacja) to romans w reżyserii Jamesa Lapine’a, wyprodukowany w 1991 roku w kooperacji francusko-angielskiej. Główne role w filmie grają: Hugh Grant – jako Fryderyk Chopin, Judy Davis jako George Sand oraz Julian Sands jako Franz Liszt. Alfred Louis gra francuskiego poetę Charlesa de Musset,  Bernadette Peters – hrabinę Marie D'Agoult. Obraz jest historią burzliwych romansów George Sand z Chopinem oraz Marie D'Agoult z Lisztem. Ukazuje skomplikowane relacje między głównymi bohaterami, ich postawy i sylwetki. Na ścieżkę dźwiękową składają się przede wszystkim utwory Chopina, w tym: Fantaisie-Impromptu cis-moll op. 66, Impromptu As-dur op. 29, Polonez A-dur op. 40 nr 1, Ballada g-moll op. 23, Nokturn F-dur op. 15 nr 1, preludia i etiudy. Inne utwory wykorzystane w filmie to Franza Liszta: Fantasia quasi Sonata po lekturze Dantego (Apres une Lecture du Dante) z cyklu Lata pielgrzymki  (Années de pèlerinage), Etiuda Mazeppa z cyklu Etiudy transcendentalne oraz VI Symfonia F-dur Ludwiga van Beethovena.

 

   

Błękitna nuta (La note bleue) to film niemiecko-francuski w reżyserii Andrzeja Żuławskiego wyprodukowany  1991 roku. W roli Chopina występuje tu polski pianista Janusz Olejniczak. Towarzyszą mu między innymi: Sophie Marceau jako Solange Sand, Marie-France Pisier jako George Sand, Roman Wilhelmi jako Wojciech Grzymała (przyjaciel Chopina). Akcja filmu rozgrywa się w 1846 roku, w posiadłości George Sand w Nohant. Opowiada o ostatnim pobycie kompozytora w tej miejscowości. Po latach spędzanych tam, które określał jako najszczęśliwsze chwile swego życia, rok 1846 był nie tylko czasem nasilenia jego choroby, ale i pogorszenia relacji z George Sand, licznych nieporozumień, głównie z powodu intryg syna pisarki, Maurice’a, jak i jej zazdrości o przyjaźń kompozytora z jej córką Solange. Mimo dramatycznych chwil życia jego bohaterów, film stara się opowiadać o nich z pewnym dystansem, pokazywać różne punkty widzenia.  Można odnieść wrażenie, że reżyser stale poszukuje tego, co piękne i dobre, stara się zrozumieć postawy i postępowania ludzkie. Dramatyzm różnych scen łagodzą przepiękne francuskie letnie krajobrazy i muzyka – czasami dramatyczna, ale zawsze piękna. W filmie w sposób mistrzowski ukazane są napięcia i emocje. Tak jak w życiu, po chwilach dramatycznych następują tu spokojniejsze, po nostalgicznych – radosne. Jedną z piękniejszych scen jest ta, w której po burzliwej kłótni Solange z Chopinem na tle Larghetta z II Koncertu fortepianowego f-moll wspólnie recytują oni Inwokację z Pana Tadeusza. Film nie tylko ukazuje obrazy z życia Chopina, ale i środowisko artystyczne XIX-wiecznej Francji – inspiracje twórców, ich postawy, formy spędzania czasu. Oprócz wspaniałej gry aktorskiej towarzyszy temu obrazowi bardzo dobrze dobrana do scen muzyka Chopina. Podstawowym utworem stale pojawiającym się jest Polonez-Fantazja As-dur op. 61, dzieło stworzone w czasie pobytu w Nohant. Inne utwory, które możemy usłyszeć w filmie, to między innymi: Polonez fis-moll op. 44, Sonata b-moll op. 35, Fantazja A-dur na tematy polskie op. 13, Berceuse (Kołysanka) Des-dur op. 57, Scherzo b-moll op. 31, liczne preludia, mazurki i nokturny (finalnej scenie towarzyszy Lento con gran espressione (Nokturn) cis-moll, op.  posth.).

 

           

Ostatnią wielką produkcją o życiu muzyka jest Chopin. Pragnienie miłości – film Jerzego Antczaka z 2002 roku. W roli Chopina wystąpił Piotr Adamczyk, George Sand – Danuta Stenka, Solange – Bożena Stachura. Jerzy Zelnik  grał ojca Fryderyka, Jadwiga Barańska – jego matkę, Marian Opania – Jana, służącego Chopina, zaś Janusz Gajos – Wielkiego Księcia Konstantego. Film ten koncentruje się na życiu prywatnym kompozytora, przedstawia jego portret psychologiczny, jego namiętności i uczucia. Jest to ekranizacja, która stara się „odbrązowić” postać wielkiego Polaka,  nie powiela stereotypów, pokazuje różne jego słabości, kaprysy, egocentryzm – ludzki wymiar jego osobowości. Podobnie jak w poprzedniej ekranizacji, cechuje go starannie dobrana muzyka. W filmie usłyszymy między innymi  fragmenty z: Koncertów fortepianowych: e-moll op. 11 i f-moll op. 21,  Poloneza As-dur op. 53, Poloneza A-dur z op. 40, Sonaty g-moll na fortepian i wiolonczelę op. 65, Lento con gran espressione (Nokturn) cis-moll, op.  posth, Nokturn Es-dur  z op. 9, Etiudy – cis-moll op. 10 nr 4, Ges-dur op. 10 nr 5, c-moll op. 10 nr 12, gis-moll op. 25 nr 6, a-moll op. 25 nr 11, c-moll op. 25 nr 12, Walce – Es-dur op. 18, a-moll op. 34 nr 2, Des-dur op. 64 nr 1, cis-moll op. 64 nr 2. Ekranizacja zawiera wiele scen zapadających w pamięć, jedną z bardziej wzruszających są kończące film retrospektywne obrazy i powrót siostry Ludwiki z sercem Chopina do Polski na tle Larghetta z II Koncertu fortepianowego f-moll.

 

Inne filmy

 

Dynamiczny rozwój kinematografii sprawił, iż na dzień dzisiejszy łatwiej chyba wskazać kompozytora, który nie doczekał się filmu o sobie, niż wymienić fabularne biografie znanych kompozytorów. Przeglądając zestawienia tego typu filmów naszą uwagę przykuło kilka z tych ostatnich. Są to między innymi filmy o kompozytorach:

Johann Sebastian Bach – tetralogia Johann Sebastian Bach z 1985 roku, cz. I – Herausforderung (Wyzwanie), cz. II – Bist du bei mir… (Ty jesteś ze mną), cz. III – Stürme und Jahre (Burzliwe lata), cz. IV – Die Ordnug der Sterne (Porządek gwiazd);

Georg Friedrich Haendel – Wspaniały pan Haendel (The Great Mr. Handel) – angielska produkcja z 1942 roku;

Jean-Baptiste Lully – Król tańczy, film wyprodukowany w kooperacji kilku państw europejskich w   2000 roku;

Franz Schubert – Notturno – serial wyprodukowany w kooperacji wielu wytwórni i państw z 1986 roku. Ważne role w tych filmach są udziałem między innymi Daniela Olbrychskiego oraz Wojciecha Pszoniaka. Dostępna jest też wersja w dwóch pełnometrażowych częściach – cz. I Die Liebe hat gelogen (Miłość kłamała), cz. II Die Winterreise (Podróż zimowa);

Niccolo Paganini – Magiczny smyczek (The Magic Bow) – film angielski z 1946 roku;

Robert Schumann – Pieśń miłości (Song of Love) – film amerykański z 1947 roku. Ścieżkę  dźwiękową opracował do niego polski kompozytor Bronisław Kaper;

Johann Strauss – Wielki walc – film amerykański 1983 roku; Johann Strauss. Niekoronowany król  – film austriacko-niemiecko-francuski z 1987 roku; Strauss Dynasty (Rodzina Straussów) – austriacki serial z 1991 roku;

Ferenc Liszt – Pieśń bez końca (Song Without End) – film amerykański z 1960 roku; Lisztomania, impresja artystyczna, skandalizująca i obsceniczna,  z 1975 roku;

Edvard Grieg – Pieśń Norwegii (Song of Norway) – film amerykański 1970 roku;

Piotr Czajkowski – Kochankowie muzyki (The Music Lovers) – film angielski  z 1970 roku;

Nikołaj Rimski-Korsakow –  Pieśń Szeherezady, film amerykański z 1947 roku, wprowadza fikcyjne postacie i sytuacje, jest twórczą interpretacją, impresją na temat Korsakowa z czasu powstawania jego suity symfonicznej i baletu Szeherezada oraz Rimski-Korsakow, rosyjski film z 1952 roku;

Michaił Glinka – Glinka – film rosyjski z 1946 roku;

Modest Musorgski – Musorgski – film rosyjski z  1952 roku, do którego ścieżkę dźwiękową opracował Dmitrij Kabalewski;

Gustav Mahler – Mahler – film amerykański 1974 roku, w konstrukcji i w wymowie artystycznej zbliżony do  Lisztomanii.

 

Bibliografia

Boettger D., 2006, Mozart, Świat Książki, Warszawa.

Cooke M., 2010, A history of film music, Cambridge University Press, Cambridge.

Grusiewicz M., Piątek J., 2017, Jaka jest i do czego służy muzyka w filmie? Materiały do zajęć dla uczniów w wieku gimnazjalnym, „Wychowanie Muzyczne” nr 2, s. 17–30.

Helman A., 2000, 100 arcydzieł kina, Rabid, Kraków.

Helman A., 1968, Na ścieżce dźwiękowej. O muzyce w filmie, PWM, Warszawa.

Iwaszkiewicz J., 1976, Chopin, PWM, Kraków.

Kołodyński A., Zarębski J., 2005, Słownik adaptacji filmowych, Park, Bielsko-Biała.

Marek G. R., 2009, Beethoven. Biografia geniusza, W.A.B., Warszawa.

Wechsberg J., 1978, Królowie walca. Życie, czasy i muzyka Straussów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

Villari R., (red.), 2001, Człowiek baroku, Świat Książki, Warszawa.

 

Strony www (YouTube)

Film Wen die Götter lieben,  scena spotkania Mozarta z Beethovenem − https://www.youtube.com/watch?v=LcYDnzMhD8E