Od dziecięcego kanonu do muzyki symfonicznej – 20 lat działalności koncertowej Orkiestry Vita Activa
Autor: Ryszard Popowski
ECEKON – inspiracja i wsparcie
Orkiestra Vita Activa – której historia sięga roku 1995, czyli epoki sprzed Internetu, epoki zamkniętych granic i braku informacji – zawdzięcza swe narodziny szeregowi szczęśliwych zbiegów okoliczności. Jej początki to turnus w Stawiskach, gdzie grano na pożyczonym z Warszawy zestawie orffowskim. Wkrótce zawiązała się 40-osobowa orkiestra, która dziś – po 20 latach działalności – ma w dorobku 260 koncertów w 60 miastach Polski i Europy.
Orkiestra Vita Activa powstała ona z inicjatywy dyrektor Ośrodka Rehabilitacyjno-Wychowawczego Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło w Gdańsku – Haliny Szymańskiej, której w prowadzeniu ośrodka przyświecał cel poszukiwania takich form aktywności osób upośledzonych, które są naturalnymi czynnościami ludzi zdrowych, a mogą być dostępne dla osób z niepełnosprawnością. „Rehabilitacja bez odpowiedniego poziomu aktywności życiowej nie jest skuteczna” – stwierdziła Halina Szymańska, ustawiając tym samym drogowskazy, które wyznaczyły drogę na wiele lat i obowiązują do dzisiaj.
Poszukiwania Haliny Szymańskiej zbiegły się w czasie z prowadzonymi w kilku miastach Polski spotkaniami, na których pedagog z Berlina, Detlef Kramer, opowiadał o nauczaniu gry na instrumentach orffowskich osób z niepełnosprawnościami. Uczestnictwo w jednym z takich pokazów zainspirowało kierowniczkę gdańskiego ośrodka do poszukania osoby, która by te inspiracje wprowadziła w życie w Gdańsku. Zadania podjęła się Mirosława Lipińska, nauczycielka muzyki i dyrygentka chóru nauczycielskiego z Koszalina. Po przyjeździe do Gdańska rozpoczęła ona pracę od… zorganizowania pracy w całkowicie odmienny sposób. Wolność działania i zaufanie, jakim obdarzona została dyrygentka, po latach przyniosły efekty, których wówczas nikt sobie nie wyobrażał.
Nowa jakość integracji
Orkiestra jest największym zespołem muzycznym w środowisku osób z niepełnosprawnościami w Polsce. W ciągu 20 lat działalności przewinęło się przez jej szeregi około 80 osób. Członkami orkiestry są wyłącznie osoby dorosłe, w większości z upośledzeniem umysłowym, rodzice osób o obniżonej sprawności umysłowej, wolontariusze rekrutujący się spośród pracowników Stowarzyszenia oraz osoby z zewnątrz.
Warto dodać, że decyzja o utworzeniu zespołu dla osób pełnoletnich była w latach 90. wydarzeniem bezprecedensowym. Wpłynęła na ukształtowanie profilu artystycznego oraz wyznaczenie celów społecznych. Osoby dorosłe z niepełnosprawnościami mają problemy z włączeniem do życia społecznego. Po ukończeniu szkół, warsztatów, przy braku wystarczających sprawności do wykonywania pracy lub przy braku przystępnej pracy, nie mogą realizować uniwersalnych dla ludzi sprawnych celów życiowych. Utworzenie zespołu dla tej właśnie grupy stworzyło nową wartość kształtującą jakość jej życia. W środowisku osób z niepełnosprawnościami do 1995 roku nie było podobnej oferty. Co więcej, do dziś nie stała się ona powszechna.
Skład zespołu nie jest w pełni ustabilizowany, co wynika głównie z przyczyn życiowych, czasem organizacyjnych. Zmiany dotyczą zarówno uczestników z niepełnosprawnością, jak i wolontariuszy, przy czym większy ruch osobowy jest właśnie w tej drugiej grupie. Orkiestra dopracowała się już swoich emerytów. Są to osoby, które zrezygnowały z udziału w działalności zespołu ze względu na utratę kondycji, podeszły wiek czy gorszy stan zdrowia. Obecnie trzon orkiestry stanowi około 30 osób dorosłych różnorodnie niepełnosprawnych, głównie z niepełnosprawnością intelektualną, a około 10 osób pełnosprawnych tworzy grupę wolontariatu. Orkiestra dąży do ukształtowania możliwie dużej samodzielności osób z niepełnosprawnością, niemniej obecność wolontariuszy (także z zagranicy) jest w niej sposobem na przełamanie izolacji środowiskowej.
Osoby sprawne stanowią około 1/3 składu. Tak duży udział ich udział w zespole był niejednokrotnie krytykowany – wysuwano zarzut, że Vita Activa nie jest zespołem osób niepełnosprawnych. Obiekcje tego rodzaju wynikają z niezrozumienia istoty orkiestry, w której chodzi właśnie o nieetykietowanie osób z niepełnosprawnościami. Nie ma powodu, by tworzyć zespół złożony wyłącznie z osób mających cechę utrudniającą życie społeczne. Integracja społeczna polega na łączeniu różnych ludzi w jednym działaniu.
Bez taryfy ulgowej
Dyrygentką i kierownikiem muzycznym Orkiestry Vita Activa jest do dziś Mirosława Lipińska, absolwentka Akademii Muzycznej w Gdańsku, nauczycielka muzyki, nauczycielka metodyki w dawnych SN. Zakres jej obowiązków obejmuje, poza typowymi zadaniami dyrygentów amatorskich orkiestr, zindywidualizowane planowanie zadań artystycznych, edukację osób mających trudności w czytaniu i wiele innych spraw wynikających ze zmniejszonego zakresu samodzielności członków zespołu.
Sposób realizacji zadań artystycznych w pracy z zespołem złożonym z osób z niepełnosprawnością rozwijała się przez lata. Zakres dostępnych środków wyrazowych stale się poszerzał i doskonalił jakościowo. Dyrygentka, która konsekwentnie dążyła do jak najpełniejszego stosowania uniwersalnych środków wyrazu muzycznego, do realizacji coraz bardziej złożonych zadań artystyczny – i to w sytuacji ograniczonej komunikatywności i sprawności wykonawczej – posługuje się podczas prób dyrygentka uniwersalnym językiem muzycznym, włącznie z włoską terminologią. Klasyczna, uniwersalna technika dyrygowania, zrozumiała i czytelna dla członków zespołu, dopełniona została przez nią technikami specyficznymi, które były konieczne dla poprawienia komunikatywności i skuteczności artystycznej. Są to:
- dyrygowanie animacyjne zwiększające czytelność i zrozumiałość komunikatów artystycznych,
- dyrygowania w bardzo dużym stopniu dedykowane indywidualnie,
- technika dyrygowania interwencyjnego i korektywnego.
Próby całej orkiestry odbywają się dwa razy w tygodniu i trwają dwie godziny zegarowe. Co dzień prowadzone są ponadto próby w małych grupach, nauka i doskonalenie partii w trybie indywidualnym. Plan prób jest zmienny i uzależniony od potrzeb oraz aktualnie uczonych utworów – chodzi tu przede wszystkim o nieustanne oddziaływanie, częste i intensywne, absorbujące czasowo osoby z niepełnosprawnościami. Dominuje praca nad doskonaleniem opanowanego repertuaru, co wynika z konieczności zapewnienia ciągłości repertuarowej – dołączenia nowych członków zespołu do wykonywania już znanego repertuaru, usprawniania jego wykonania i utrwalaniu. Podnoszenie sprawności wykonawczych odbywa się na już znanym repertuarze. Poza nauką partii dedykowanych dla każdej z osób stosuje się uczenie partii „na zastępstwo”, które niekiedy jest konieczne z powodu np. czyjejś choroby. Nauka „na zastępstwo” ma także na celu poszerzanie sprawności wykonawczych oraz sprawdzania możliwości wykonawczych wybranych osób. Jednocześnie prowadzi się naukę nowych utworów. Od lat podczas koncertu noworocznego, wykonywanego corocznie od 15 lat, orkiestra prezentuje utwór prapremierowy. Zwykle rocznie repertuar zespołu powiększa się o dwa duże utwory, przy jednoczesnym stałym pielęgnowaniu wypracowanego repertuaru.
Zespół gra na instrumentarium orffowskim wyprodukowanym przez firmę Sonor, w którego zakupie pomogły: Fundusz Współpracy Polsko-Niemieckiej oraz Fundacja dla Polski. Obecnie działalność Orkiestry i powstałego na jej bazie programu Europejskiego Centrum Edukacji Kulturalnej Osób Niepełnosprawnych finansowana jest głównie przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i miasto Gdańsk.
Główną grupę instrumentów używanych przez orkiestrę stanowią instrumenty melodyczne sztabkowe: ksylofony, metalofony, od basowych po sopranowe – w pełnej skali, razem aż 24 instrumenty. Zaletą tych instrumentów jest ich konstrukcja, pozwalająca osobom grającym udostępniać tylko te sztabki o dźwiękach występujących w partii, którą należy wykonać. Warto dodać, że obecnie orkiestra wymienia instrumentarium orffowskie (w istocie szkolne) na instrumenty koncertowe – kotły Adamsa, wibrafon, ksylofon, dzwonki orkiestrowe. Odejście od instrumentarium szkolnego ma znaczenie zarówno dla jakości artystycznej wykonywanych koncertów, jak i dla kształtowania wizerunku osób dorosłych posługujących się sprawnie powszechnymi (a nie specjalnymi) środkami artystycznymi. Pełnosprawne osoby dorosłe grają na instrumentach dla dorosłych, a nie dla dzieci, i tak też ma być docelowo w Vita Activa.
Drugą grupę instrumentów stanowią najróżniejsze instrumenty perkusyjne niemelodyczne, w odmianach. Jest ich około 100. Obok nich są także tradycyjne instrumenty akustyczne – kontrabasy, tuba, sakshorny, trąbki, harfa – wyraźnie wzbogacające instrumentacje wykonywanych utworów. Takie instrumentarium, na którym grają nie tylko osoby z niepełno sprawnościami, ale i sprawne, profesjonalizuje zespół zarówno w wymiarze muzycznym, jak i wizerunkowym. Liczba instrumentów pozwala na prowadzenie zespołu złożonego z około 50 osób.
Muzyka i aktywizacja
Konsekwentnie stosowana strategia zindywidualizowanego oddziaływania pozwoliła, na przejście długiej drogi artystycznej – od pierwszego nauczonego utworu i zarazem najprostszego, kilkutaktowego kanonu Dzwony – do wieloczęściowych i rozbudowanych kompozycji, takich jak przyswajana przez kilka miesięcy ośmiogłosowa Sonata Kaspara Foerstera (Andante, Allegro, Andante), aż do żywiołowego i zawile zrytmizowanego Soul bossa nova Qunicy’ego Jones’a, utworu poznanego od podstaw, opanowanego i doprowadzonego do sprawnego wykonania tuż przed koncertem jubileuszowym, w czasie 10 prób.
Istotną zasadą działania i organizowania pracy w orkiestrze jest równoprawne traktowanie jej członków, którym dyrygentka powierza zróżnicowane partie instrumentalne – zarówno solowe, jak i towarzyszące – na miarę ich możliwości i sprawności. Najważniejsze jest rozwijanie indywidualnych umiejętności członków orkiestry oraz stawianie przed nimi coraz trudniejszych zadań, rozwój komplikacji muzycznej uczonych utworów.
Dyrygentka stosuje zasadę zmiany instrumentu przy każdym kolejnym utworze przez niemal wszystkich członków orkiestry. Nie wprowadza ona uniwersalnych schematów wykonawczych dla danej osoby. Za każdym razem rozszerza zakres sprawności ruchowych oraz orientacji w złożonej tkance utworów klasycznych. I w tym zakresie mobilność członków orkiestry wielokrotnie przekracza oczekiwania osób prowadzących.
Drugim – poza muzyką – zakresem realizacji programu aktywizacji życiowej Orkiestry Vita Activa są wszelkie sprawy towarzyszące wykonywaniu muzyki. Działania te, które można nazwać przymuzycznymi, związane są z profilem artystycznym, jaki realizuje dyrygentka z członkami orkiestry. Składają się nań zwyczaje panujące podczas wykonywania klasycznych koncertów, strój i wszelkie okoliczności przygotowania i realizacji koncertu.
Trzecim obszarem działalności Orkiestry Vita Activa jest wszystko to, co wynika z organizacji codziennego życia. Są to wszystkie sprawy pozamuzyczne, a więc – poza wspomnianą już troską o własny wygląd, także: przygotowania do wielodniowych wyjazdów, samodzielność podczas wyjazdów związana z wszelkimi sprawami samoobsługowymi, posiłkami, a także fotografowanie, komunikacja, korespondencja, zakupy (również w innej walucie), orientacja w nowych miejscach – w hotelach, miastach. To także praca przy sprzęcie orkiestry. Przygotowanie techniczne koncertu trwa dwie godziny (transport 40 skrzyń z instrumentami, stołów, krzeseł, oświetlenia), a po koncercie prace trwają godzinę. Wszystkie zadnia związane z przygotowaniem i zakończeniem występu wykonują członkowie orkiestry pod kierunkiem osób pełnosprawnych. Część z tych prac osoby niepełnosprawne wykonują całkowicie samodzielnie. Jest to praktyka, która przynosi wymierne owoce widoczne szczególnie wyraźnie, kiedy porówna się zakres samodzielności członków zespołu działających od początku z umiejętnościami nowych członków. Należy podkreślić, że wszystkie sytuacje wymagające samodzielności są wynikiem organizowania życia kulturalnego, nie powstały w wyniku celowego aranżowania sytuacji szkoleniowych.
Czapki z głów
O dorobku artystycznym orkiestry świadczą utwory, po które sięga, wykonywane – na ile to tylko jest możliwe – z oryginalnym tekstem i z troską o zachowanie oryginalnych cech wyrazowych. Na stały repertuar składa się ponad 20 kompozycji. Są wśród nich: Ludwiga van Beethovena – Marsz turecki oraz Finał z IX Symfonii (fragment); Leonarda Bernsteina – America z musicalu West Side Story; Fryderyka Chopina – Preludium A-dur, Preludium c-moll, Preludium e-moll, Walc a-moll, op. 34, nr 2 (fragment), Ballada F-dur, op. 38 (fragment); Piotra Czajkowskiego – Taniec wieszczki cukrowej z baletu Dziadek do orzechów; Kaspara Foerstera – Sonata (Andante, Allegro, Andante); Edwarda Griega – W grocie Króla Gór oraz Poranek z Suity Peer Gynt; Georga Friedricha Haendla – Passacaglia; Scota Joplina – ragtime The Entertainer; Johna Kandera – New York, New York; Igora Riechina – Trzej muszkieterowie oraz Karawana Schecherezady; Geralda Schwertbergera – Wooing; Johana Strausa – Polka pizzicato, Mike’a Wilsha – Champs de Elysees; melodia hiszpańska – El vito; melodia ukraińska – Szczedrik.
Poza programem całorocznym orkiestra wykonuje program zimowo-świąteczny. Od grudnia do lutego zespół prezentuje na koncertach repertuar dobrany specjalnie na ten czas. Składają się na niego utwory o tematyce zimowej, świątecznej: Slight ride, Dzwonki sań, White Christmas, oraz liczne kolędy polskie i kolędy z innych krajów.
Członkowie zespołu nie mają nic przeciwko zmianom repertuaru. Powroty do utworów po wielu miesiącach przerw są na ogół bezproblemowe. Trzy próby wystarczają, by przywrócić sprawne wykonanie, co oznacza, że wykształcone sprawności i znajomość utworów u osób z niepełnosprawnością intelektualną pozostają trwałe. Prowadzącym sprawia to radość i dostarcza szczerej satysfakcji.
Sukces artystyczny i społeczny Orkiestry Vita Activa wynika w dużej mierze z wyboru profilu muzycznego, jakiego dokonała dyrygentka i kierowniczka programu Mirosława Lipińska. Orkiestra wykonuje muzykę klasyczną i współczesną muzykę sonorystyczną w konwencji muzyki klasycznej. Obszar ten – jak się okazało – ukazuje sprawności osób niepełnosprawnych w dobrym kontekście, czyni je widocznymi i budzącymi uznanie.
Pod względem dorobku artystycznego zespół dorównuje formacjom amatorskim osób pełnosprawnych. Po pięciu latach działalności orkiestra miała w swym dorobku 75 koncertów, a po 20 latach może pochwalić się 260 koncertami – m.in. w Warszawie, Wilnie, Berlinie i Paryżu, udziałem w międzynarodowych akcjach społecznych (Karawana 2000 z Hadamaru do Asyżu), w konferencjach, sesjach naukowych, licznych jubileuszach, w tym koncertem w Warszawie podczas uroczystości wręczania Orderu Uśmiechu Prezes PSOUU – Krystynie Mrugalskiej.
Przykład godny naśladowania
Naszkicowane powyżej spostrzeżenia ukazują działalność artystyczną osób niepełnoprawnych i współpracujących z nimi osób pełnosprawnych jako naturalną formę ekspresji artystycznej i formę spełnienia potrzeb towarzyskich. Ukazują ją jako atrakcyjne, niepozorowane miejsce pracy – miejsce pracy nad sobą, miejsce pracy na rzecz środowiska osób niepełnosprawnych, a także, co najważniejsze, miejsce, w którym tworzy się samoistną wartość kulturalną. Ten trójwymiarowy obszar aktywności – muzyka, towarzyszące jej sytuacje przymuzyczne oraz cały ogromny obszar życia pozamuzycznego, jaki jest przez poprzednie obszary wywoływany, powinien uzyskać trwałą formę organizacyjną. Nie ma powodu, by różnorodność działań w środowisku osób niepełnosprawnych intelektualnie odbiegała od różnorodności życia osób pełnosprawnych. Przykład Orkiestry Vita Activa ukazuje, że w dziedzinie aktywności muzycznej osoby niepełnosprawne intelektualnie, pod kierownictwem artysty, mogą nie tylko skutecznie, ale i pięknie tworzyć oryginalne, niepowtarzalne zdarzenia kulturalne.
Orkiestry Vita Activa została stworzona i działa bez odniesienia do konkretnego nurtu pedagogicznego. Działa w oparciu o następujące zasady organizacyjne i artystyczne:
- organizacji życia,
- samodzielności,
- prostoty, przystępności intelektualnej,
- poszukiwania możliwego pola sprawności,
- osiągania pułapu i przesuwania pułapu indywidualnych możliwości,
- sukcesu małej sprawności,
- odroczonego efektu,
- autentyczności działania (faktycznego i rzetelnego),
- związku z bezpośrednim życiem (z dystansem do terapii),
- partnerstwa wspomagającego,
- partnerstwa towarzyszącego,
- powtarzalności i trwałości osiągnięć,
- staranności estetycznej,
- aspiracji artystycznych,
- sublimacji,
- rozwoju ekspresji,
- publicznej prezentacji osiągnięć.
Szkolenie członków zespołu ukierunkowane jest na rozwój kompetencji artystycznych i społecznych, co przynosi efekty uniwersalnego rozwoju osobowości i kontaktów społecznych, w tym:
- stałość, trwałość, niezbywalność osiągnięć,
- związek z osobistym działaniem, związek z osobistymi decyzjami,
- długoterminowość działania,
- prestiż – przez przynależność do akceptowanej społecznie i cenionej grupy, wyposażenie w umiejętności o charakterze osobistym i prywatnym o cechach prestiżowych.
ECEKON – inspiracja i wsparcie
W pewnym momencie poziom zaawansowania muzycznego orkiestry i sprawności jej członków spowodował, że do zespołu coraz trudniej było przyjmować nowe osoby bez już ukształtowanych umiejętności muzycznych i specyficznych dla tej działalności umiejętności społecznych. Opanowanie partii w repertuarze, którego pełne wykonanie trwa ponad dwie godziny, stanowi wyzwanie dla pełnosprawnych nowych wolontariuszy i trwa wiele miesięcy; dla nowych osób z niepełnosprawnościmi jest to zadanie na lata. Powstała sytuacja patowa – osoby niepełnosprawne nauczyły się tak wiele, że nowe osoby z niepełnosprawnościami nie mogły dołączyć do tej grupy z powodu braku odpowiednich kompetencji. Poza tym ilość osób zainteresowanych udziałem w działalności zespołu stale rosła. Nie można było powiększać składu orkiestry, która i tak z trudem mieści się w autokarze (a trzeba jechać z instrumentami) i w niektórych miejscowościach czy nawet miastach ma problem ze znalezieniem sal mogących pomieścić tak duży zespół (konieczna jest estrada o około 80 m2).
Potrzeba rozwiązania tej sytuacji i jednocześnie zapewnienia rozwojowi zespołu zaowocowała powołaniem placówki edukacji muzycznej przeznaczonej dla tego środowiska. I tak powstało Europejskie Centrum Edukacji Kulturalnej Osób Niepełnosprawnych – ECEKON – instytucja, w której podkreśla się szczególnie wagę i znaczenie edukacji kulturalnej, muzyki; traktuje się je jako sztukę otwierającą i wprowadzającą do szerokiego uniwersalnego udziału w życiu kulturalnym, szerzej – społecznym. Użyty w nazwie przymiotnik „europejskie” nie jest wyrazem megalomanii, ale wynika ze standardów społecznych ukierunkowujących działanie organizacji, oraz z treści i jakość artystycznych.
W ten oto sposób zapoczątkowana 20 lat temu działalność artystyczna doprowadziła do powstania ośrodka edukacji muzycznej, który:
- kształci 50 osób w trybie indywidualnym (jak w szkole muzycznej),
- organizuje rocznie około 30 imprez kulturalnych,
- umożliwia działalność kilku kameralnych zespołów muzycznych,
- zatrudnia 11 nauczycieli, w tym ośmiu z wyższym wykształceniem muzycznym,
- prowadzi monitoring kultury muzycznej,
- organizuje szkolenia,
- zajmuje się animacją kultury muzycznej,
- prowadzi badania naukowe nad rozwojem osobowym i włączeniem społecznym osób z niepełnosprawnościami pod wpływem systematycznej edukacji muzycznej.
***
5 maja 2016 roku w Polskiej Filharmonii Bałtyckiej w Gdańsku odbędzie się Koncert Jubileuszowy Orkiestry Vita Activa pod dyrekcją Mirosławy Lipińskiej, z udziałem 10 zaproszonych gdańskich wirtuozów. Blisko 900 zaproszeń rozeszło się w ciągu kilku dni. Orkiestra Vita Activa stała się trwałym elementem współczesnej kultury muzycznej. Jest praktyczną realizacją postanowień Artykułu 30 Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych.
Od redakcji:
Opisane w tekście działania opierają się na zaangażowaniu jednej osoby, nauczycielki muzyki – Mirosławy Lipińskiej, która skupiła wokół siebie liczne grono wolontariuszy, a następnie współpracowników. Podstawę dalszego rozwoju kultury muzycznej w środowisku osób z niepełnosprawnościami stanowi kadra. Środowisko to potrzebuje wykwalifikowanych nauczycieli muzyki, instruktorów, dyrygentów, którzy zechcą podjąć się ogromnej pracy, jaka jest jeszcze do wykonania.
Fot. Krzysztof Najda, zdjęcia pochodzą z koncertu noworocznego, który odbył się 2015 roku w Europejskim Centrum Solidarności w Gdańsku.
