Nauczanie muzyki w szkole podstawowej. Analiza rozwiązania systemowego

Autor: Ryszard Popowski, Mirosław Grusiewicz, Agnieszka Sołtysik

 

Przedstawiamy analizę trzech rozwiązań systemowych nauczania muzyki w szkole podstawowej. Pierwsze z nich to rozwiązanie obecnie funkcjonujące. Drugie to prowadzenie zajęć muzycznych w klasach 1–3 i 4–6 przez w pełni wykwalifikowanego nauczyciela muzyki. Trzecie – naszym zdaniem najbardziej optymalne – prowadzenie zajęć muzycznych w całym cyklu, tj. w klasach 1–6, przez w pełni wykwalifikowanego nauczyciela muzyki, dodatkowo w klasach 1–3 w obecności i przy wsparciu nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej. Trzecie rozwiązanie znalazło się w rekomendacjach panelu Do jakiej kultury prowadzi współczesna powszechna edukacja muzyczna II Konwencji Muzyki Polskiej, która odbyła się w bieżącym roku w Warszawie[1].

 

Zgodnie z wiedzą o rozwoju muzycznym dziecka zapewnienie efektywności edukacji muzycznej możliwe jest jedynie dzięki prowadzeniu tejże edukacji w sposób ciągły – od przedszkola, poprzez klasy wczesnoszkolne, klasy 4–6 szkoły podstawowej, gimnazjum i dalej – przez osoby wykwalifikowane. Niestety, obecnie muzyka w najmłodszych klasach pojawia się jako dodatek do treści głównych i tak też jest traktowana przez większość nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej, którzy wszelkie zaległości w zakresie głównych treści nauczania (według nich ważniejszych) nadrabiają kosztem zajęć muzycznych. Muzyka na tym poziomie edukacyjnym często też staje się jedynie tłem innych zajęć, np. plastycznych; służy wyciszeniu uczniów, jest narzędziem i metodą do realizacji niemuzycznych celów, nie pełni natomiast funkcji autonomicznych. Tak prowadzone zajęcia nie przyczyniają się do rozwoju muzycznego uczniów, nie kształtują zainteresowań tą dziedziną, a wręcz przeciwnie: utrwalają poglądy o wyłącznie użytkowym charakterze sztuki muzycznej.

           

W praktyce szkolnej przyjęło sie, że do nauczania przedmiotowego od klasy 4 należy mieć odpowiednie kwalifikacje kierunkowe. Dotyczy to też muzyki. Inaczej wygląda sytuacja w edukacji wczesnoszkolnej, gdzie treści merytoryczne nauczania uważa się za należące do oczywistych kompetencji dorosłego człowieka, a kwalifikacje nauczycielskie dotyczą głównie obszaru pedagogicznego i metodycznego. Niestety, niezauważanym problemem jest fakt, iż kwalifikacje wymagane w nauczaniu muzyki wykraczają poza typowy potencjał dorosłego człowieka i jego przygotowanie intelektualne –wyrażają się one głównie w formie praktycznych umiejętności, których człowiek bez specjalnego wykształcenia w sposób naturalny (okazjonalny) czy na drodze samoedukacji nie posiądzie. Tym samym nauczyciel muzyki jest wyjątkiem w zakresie kompetencji nauczycielskich niezbędnych do pracy w klasach 1–3 i to właśnie dlatego – w celu zapewnienia wartości merytorycznej tej edukacji – powinien on pracować z dziećmi od klasy 1.

           

Możliwe są trzy warianty organizacyjne zatrudnienia nauczycieli do prowadzenia lekcji muzyki w szkole w klasach 1–3:

• Wariant 1: Lekcje muzyki w klasach 1–3 prowadzi nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej.
• Wariant 2: Lekcje muzyki w klasach 1–3 prowadzi wykwalifikowany nauczyciel muzyki.
• Wariant 3: Lekcje muzyki w klasach 1–3 prowadzi nauczyciel muzyki w obecności i przy wsparciu nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej.

 

Proponowane warianty organizacyjne

           

Zalety i wady trzech możliwych wariantów organizacyjnych nauczania muzyki w klasach 1–3 i 4–6 rozparzone zostały pod kątem 11 kryteriów. Poszczególne kryteria są wzajemnie uwarunkowane i niekiedy trudno je jednoznacznie oddzielić, dlatego poniższy opis wskazuje jedynie najważniejsze cechy poszczególnych rozwiązań.

 

1. Godziny zatrudnienia nauczycieli muzyki i edukacji wczesnoszkolnej

Wariant 1 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel klas 1–3

           

Sytuacja w zatrudnieniu nauczycieli obu specjalności pozostaje bez zmian.

 

Wariant 2 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel muzyki

           

Nauczyciel muzyki dzięki objęciu klas 1–3 uzyskuje pełne zatrudnienie w szkole. Jest to możliwe w szkołach o trzech klasach równoległych 1–6. Przy jednej godzinie w każdym z oddziałów nauczyciel muzyki uzyskuje 18 godzin, w związku z czym każdy z nauczycieli kształcenia zintegrowanego traci godzinę. Może to generować konflikty w szkole, z drugiej strony jednak zwolni tych ostatnich pedagogów z obowiązków, do których wykonywania nie mają oni predyspozycji i odpowiednich kwalifikacji. Być może część z nich chętnie powierzy lekcje muzyki wykwalifikowanym nauczycielom muzyki, dostrzegając płynące z tego rozwiązania korzyści dla dzieci i dla całej szkoły.

 

Wariant 3 – nauczyciel klas 1–3 i nauczyciel muzyki pracują razem

           

Nauczyciel muzyki uzyskuje pełne zatrudnienie w szkole. Nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej zachowują swój status.

 

2. Organizacja pracy w szkole – życie kulturalne szkoły

 

Wariant 1 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel klas 1–3

      

Przy takim podziale obowiązków brak jest systemowej współpracy nauczycieli klas 1–3 i nauczyciela muzyki. Nauczyciel muzyki wspiera nauczycieli klas 1–3 tylko okazjonalnie, w ramach pomocy koleżeńskiej (poza działaniami systemowymi). Tego typu pomoc – między innymi z powodu pracy nauczyciela muzyki w innych placówkach – pozostaje znacznie utrudniona i odbywa się kosztem niewielkich kompetencji muzycznych dzieci, wynikających z często niewystarczającego poziomu umiejętności muzycznych nauczycieli klas 1–3.

 

Wariant 2 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel muzyki

           

Organizacja pracy w szkole jest utrudniona – w sposób systemowy nauczyciele klas 1–3 nie są włączeni w życie kulturalne szkoły.

 

Wariant 3 – nauczyciel klas 1–3 i nauczyciel muzyki pracują razem

           

Organizacja pracy w szkole jest w pełni zespolona, skoordynowana, wynika ze stałej współpracy. Kompetencje i działania edukacyjne nauczycieli wzajemnie się dopełniają. Następuje zasadnicza zmiana statusu zawodowego nauczyciela muzyki – staje się on liderem kultury muzycznej w szkole. Pozyskuje on jako partnerów organizacji życia kulturalnego szkoły wszystkich nauczycieli klas 1–3, a ponadto systemowo włącza w działania kulturalne wszystkich uczniów szkoły podstawowej.

 

3. Kwalifikacje muzyczne nauczycieli i ich wykorzystanie

 

Wariant 1 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel klas 1–3

           

Nauczycielom edukacji wczesnoszkolnej zwykle brakuje samodzielności muzycznej, mają duże problemy z wykonywaniem muzyki – z graniem i ze śpiewaniem. Wykształcenie w pełni kompetentnego nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej na poziomie podobnym do tego, jakim dysponuje wykwalifikowany nauczyciel muzyki, wymaga przeznaczenia na edukację takiej samej ilości godzin, jaką ma za sobą nauczyciel muzyki. Żeby zdobyć odpowiednie kwalifikacje,nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej musieliby ukończyć dwa kierunki studiów, w tym jeden – bardzo kosztowny – związany z wykształceniem nauczyciela muzyki.Opłacalność tego rozwiązania budzi wiele wątpliwości ze względu na fakt, że zdobyte dużym nakładem sił i środków kwalifikacje muzyczne nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej nie byłyby w ich pracy w pełni wykorzystane, prowadziliby bowiem tylko jedną lekcję muzyki w tygodniu – lub jej równowartość w działaniach epizodycznych. Co więcej, zasugerowany tryb kształcenia nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej wydaje się wręcz niewykonalny ze względu na brak wśród kandydatów na studia pedagogiczne w zakresie edukacji wczesnoszkolnej i wychowania przedszkolnego osób odpowiednio już przygotowanych i uzdolnionych muzycznie.

           

Kompetencje zawodowe wykwalifikowanego nauczyciela muzyki nie są wykorzystywane do edukacji muzycznej młodszych dzieci lub są wykorzystywane okazjonalnie. Rozpoczynanie edukacji muzycznej w klasie 4 od podstaw powoduje, iż nauczyciel muzyki nie może swobodnie, według własnych zamierzeń, realizować programu, lecz musi starać się rekompensować braki uczniów, nadrabiać zaległości programowe. Styka się przy tym z trudną materią, gdyż dziewięcioletni uczniowie mają już za sobą korzystny czas dla kształtowania podstawowych dyspozycji muzycznych. Bez właściwie prowadzonej edukacji muzycznej w klasach 1–3 dzieci kształtują swoją orientację w kulturze muzycznej głównie na podstawie kontaktów z mediami, w których muzyka artystyczna (aspiracyjna) pojawia się sporadycznie. Tak ukształtowanych, silnych związków z popkulturą w zasadzie nie można przemodelować. Nauczyciel muzyki w klasach 4–6 staje tym samym przed wyjątkowo trudnym zadaniem otwarcia uczniów na obszar kultury aspiracyjnej. Jego praca – mimo wysokich kwalifikacji i wysiłku – nie przynosi zamierzonych rezultatów.

 

Wariant 2 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel muzyki

           

Nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej nie rozwijają się muzycznie, ich kompetencje muzyczne pozostają na tym samym poziomie, ewentualnie podlegają regresowi. Kompetencje w pełni wykwalifikowanego nauczyciela muzyki są właściwie wykorzystane.

 

Wariant 3 – nauczyciel klas 1–3 i nauczyciel muzyki pracują razem

           

Przy wspólnej pracy nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej rozwijają swoje umiejętnościmuzyczne. Współpraca z nauczycielem edukacji wczesnoszkolnej wzbogaca też nauczyciela muzyki, poszerza jego repertuar muzyczny i doświadczenie w pracy z młodszymi dziećmi, daje mu więc umiejętności przydatne w animowaniu działalności kulturalnej całej szkoły.

           

4. Instrumenty i inne środki nauczania (nuty, pulpity do nut, nagrania, sprzęt muzyczny).

 

Wariant 1 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel klas 1–3

           

Zajęcia muzyczne prowadzone są w klasie, w której dzieci stale przebywają. Rozwiązanie to wymaga wyposażenia każdej klasy 1–3 w odrębne pomoce dydaktyczne do nauczania muzyki. Przy takim rozwiązaniu szkoła powinna dysponować tyloma kompletami instrumentów, ile ma klas równoległych 1–3, przy czym przez „komplet instrumentów” należy rozumieć głównie instrumenty melodyczne, których przenoszenie między klasami nie jest możliwe ze względów technicznych. Z finansowego punktu widzenia rozwiązanie to wydaje się nieracjonalne w sytuacji, gdy instrumenty i inne środki dydaktyczne są używane sporadycznie i na niewielkim poziomie kompetencji muzycznych osoby prowadzącej zajęcia, a przez to i uczniów.

 

Wariant 2 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel muzyki

           

W przypadku, gdy wszystkie lekcje muzyki w szkole prowadzi wykwalifikowany nauczyciel muzyki, celowe i uzasadnione organizacyjnie oraz merytorycznie będzie utworzenie w szkole sali do muzyki, w której zgromadzone zostaną instrumenty i pozostałe wyposażenie w ilości dostosowanej do liczebności jednej klasy. Wystarczające byłoby w takiej sytuacji zakupienie jednego kompletu na całą szkołę. Z sali korzystano by w pełni przez cały tydzień nauki, przychodziliby do niej na lekcje muzyki także uczniowie klas 1–3.

 

Wariant 3 – nauczyciel klas 1–3 i nauczyciel muzyki pracują razem

           

W tym wariancie (podobnie jak w drugim) nauczyciel tworzy bazę rzeczową do edukacji muzycznej i organizacji życia muzycznego szkoły, opiekuje się instrumentami i pomnaża ich zbiór. Uczniowie klas 1–3 korzystają z instrumentów pod kierunkiem w pełni wykwalifikowanego nauczyciela muzyki przy pomocy, asyście muzycznej i organizacyjnej nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej.

 

5. Miejsce edukacji muzycznej: sala klasy czy szkolna sala muzyczna?

 

Wariant 1 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel klas 1–3

               

Gdy lekcje muzyki odbywają się w sali klasy, nie są wyodrębnione jako wydarzenie artystyczne i ściśle wiążą się z codziennością edukacyjną. Następuje banalizacja kontaktów ze sztuką muzyczną.

 

Wariant 2 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel muzyki

           

Lekcje muzyki mogą odbywać się w sali klasowej lub w szkolnej sali muzycznej. W przypadku zajęć w sali klasowej uczniowie nie mają dostępu do instrumentów muzycznych, a nauczyciel muzyki ma utrudnione korzystanie z innych pomocy dydaktycznych, bazy rzeczowej edukacji wczesnoszkolnej i muzycznej. Tym samym – mimo obecności nauczyciela kwalifikowanego – edukacja ta nadal pozostaje mało efektywna.W przypadku, gdy lekcje muzyki odbywają się w sali muzycznej, specjalnie przygotowane miejsce nadaje edukacji nową jakość artystyczną, wzmocnioną wychowawczą wartością miejsca, w którym obowiązują szczególne, przypisane do niego zachowania, normy i obyczaje kultury muzycznej. Zachowana zostaje niezbędna w edukacji muzycznej odrębność sytuacji artystycznej. Zapewniony jest pełny, bezpośredni i natychmiastowy dostęp do środków dydaktycznych.

 

Wariant 3 – nauczyciel klas 1–3 i nauczyciel muzyki pracują razem

           

W wariancie trzecim sytuacja wygląda podobnie jak w drugim, z tym że w przypadku prowadzania zajęć muzycznych w sali klasowej nauczyciel muzyki ma pełny dostęp do całego zaplecza rzeczowego edukacji wczesnoszkolnej, a podczas zajęć muzycznych w sali muzycznej może korzystać z całego zaplecza pomocy muzycznych. W jednej i drugiej sytuacji aktywna pomoc nauczyciela-wychowawcy znacznie poprawia organizacyjny przebieg lekcji.

 

6. Intensywność edukacji muzycznej

 

Wariant 1 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel klas 1–3

           

Muzyka pojawia się zwykle w sposób okazjonalny. Intensywność lekcji jest znikoma, nie można więc mówić o efektywności tej edukacji. Brak środków do wykonywania muzyki powoduje, że nie ma ona związków z tworzywem artystycznym muzyki. Edukacja taka nie spełnia wymogów merytorycznych i metodycznych, jako ekstensywna nie przynosi efektów.         

 

Wariant 2 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel muzyki

           

Intensywność edukacji muzycznej zależy od miejsca realizacji: w sali klasowej jest mniejsza, w sali muzycznej powinna być większa.

 

Wariant 3 – nauczyciel klas 1–3 i nauczyciel muzyki pracują razem

           

Intensywność zajęć jest najpełniejsza, zarówno pod względem muzycznym, jak i wychowawczym. W tym wariancie następuje zwielokrotnienie efektu edukacji muzycznej w pracy codziennej w klasach 1–3. Wyjątkowo korzystnie na rozwój muzyczny dzieci może wpływać powtarzanie części działań podczas pozostałych dni tygodnia. Nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej mógłby podczas innych swoich zajęć wykorzystywać elementy pracy nauczyciela muzyki, np. powtarzać z uczniami repertuar wokalny, akompaniamenty rytmiczne do piosenek, utwory do słuchania, ćwiczenia i zadania muzyczne. W tym wariancie nauka jest lepiej zorganizowana i ma większe znaczenie w życiu szkoły. Cele nauczania i wychowania osiągane są szybciej i w znacznie wyższym stopniu. Efekty edukacji zostają w znaczący sposób zwielokrotnione.

 

7. Aspekty wychowawcze edukacji muzycznej i uczestnictwo w kulturze muzycznej

 

Wariant 1 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel klas 1–3

           

W wariancie pierwszym uczeń nie wrasta w kulturę muzyczną. Ogromna w tym wieku potrzeba muzykowania dziecka nie zostaje zaspokojona – edukacja szkolna pozbawia dzieci możliwości kontaktu z muzyką.

 

Wariant 2 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel muzyki

           

Nieobecność nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej nie sprzyja promocji uczestnictwa w kulturze muzycznej. Gdy osoba, którą dzieci darzą najwyższym zaufaniem, nie bierze udziału w lekcji muzyki, pośrednio wyraża pogląd, że działalność muzyczna nie jest ważna. Swoją nieobecnością deprecjonuje wartość samej lekcji i w dalszej perspektywie deprecjonuje czynne (osobiste) uczestniczenie w kulturze muzycznej.

 

Wariant 3 – nauczyciel klas 1–3 i nauczyciel muzyki pracują razem

           

Połączenie pracy nauczycieli daje efekt synergetyczny – poza samymi lekcjami i ich efektami dydaktycznymi kształtuje współpracę nauczycieli na rzecz kultury artystycznej w szkole. Nauczyciel muzyki jest dla dziecka przedstawicielem świata sztuki, artystą. Lekcja muzyki staje się tym samym doświadczeniem kulturalnym, w którym odbiorca spotyka się z artystą. Nauczyciel klas 1–3, współpracując z nauczycielem muzyki podczas lekcji, nie tylko wspomaga naukę organizacyjnie (zna doskonale wszystkie dzieci w klasie), ale także, ucząc się szybciej niż dzieci, podnosi jakość działań muzycznych w czasie lekcji. Wzrost kompetencji muzycznych nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej ma znaczenie dla całości jego pracy wychowawczej.

 

8. Poprawność muzyczna, merytoryczna

 

Wariant 1 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel klas 1–3

           

W tym wariancie nie ma gwarancji poprawności muzycznej i merytorycznej. Jest to system podatny na erozję edukacji muzycznej. Pod względem funkcjonalnym muzyka w klasach 1–3 występuje często jako element rekreacyjny, odpoczynkowy, a nie jako edukacja rzeczowa, realizowana w obszarze autonomii artystycznej sztuki muzycznej.

 

Wariant 2 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel muzyki

           

Wariant ten zapewnia poprawność w zakresie muzycznym i merytorycznym.

 

Wariant 3 – nauczyciel klas 1–3 i nauczyciel muzyki pracują razem

           

W pełni, we wszystkich zakresach edukacji, zachowana zostaje poprawność muzyczna, merytoryczna.

 

9. Zaawansowanie muzyczne. Jakość estetyczna.

 

Wariant 1 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel klas 1–3

           

Zazwyczaj nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej bazują na elementarnych treściach edukacji. Zorientowani są na muzykę popularną i to właśnie ona dominuje w treściach nauczania, w materiałach repertuarowych. Bezpośrednie wykonywanie muzyki jest zastąpione nagraniami.

 

Wariant 2 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel muzyki

           

Edukację cechuje zaawansowanie muzyczne oparte na muzyce o walorach estetycznych. Wariant ten wsposób zasadniczy podnosi jakość edukacji muzycznej całej szkoły.

 

Wariant 3 – nauczyciel klas 1–3 i nauczyciel muzyki pracują razem

           

W tym systemie organizacji nauczania muzyki w szkole można liczyć na najwyższe zaawansowanie muzyczne. W wyniku wsparcia organizacyjnego – a po pewnym czasie również współpracy muzycznej – jakość muzyki wykonywanej na lekcji ma szansę znacznie wzrosnąć. Bardzo mocno rozwija się kultura muzyczna w szkole.

 

10. Doskonalenie zawodowe w zakresie edukacji muzycznej i specyfiki pracy w klasach 1–3

 

Wariant 1 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel klas 1–3

           

W wariancie tym nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej zdany jest na samoedukację muzyczną, która bez wsparcia korepetytora na ogół jest mało efektywna.

 

Wariant 2 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel muzyki

             

Nauczyciel muzyki pozbawiony jest wsparcia nauczyciela doświadczonego w pracy z małymi dziećmi, ale organizacja nauczania odbywa się według treści zadań muzycznych oraz celów zorientowanych muzycznie z odpowiednim stopniem trudności.

 

Wariant 3 – nauczyciel klas 1–3 i nauczyciel muzyki pracują razem

           

W ciągu trzech lat (cykl klas 1–3) nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej w niektórych obszarach uzyskuje znaczne sprawności muzyczne, poznaje literaturę muzyczną, repertuar wokalny i ćwiczenia elementarne. Nauczyciel muzyki staje się korepetytorem muzycznym nauczyciela klas 1–3. Po kilku latach takiej współpracy (np. dwa cykle 1–3) kompetencje muzyczne nauczycieli klas 1–3 pozwalają na samodzielne i poprawne włączenie muzyki do codziennej pracy dydaktycznej. U nauczyciela muzyki następuje bardzo szybkie poszerzanie kompetencji do pracy z małymi dziećmi.

 

11. Stopień realizacji celów edukacji muzycznej i wychowania przez kulturę muzyczną

 

Wariant 1 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel klas 1–3

           

W niewielkim zakresie i w niewystarczającym stopniu są realizowane cele edukacji muzycznej i kulturalnej.

 

Wariant 2 – lekcje muzyki prowadzi nauczyciel muzyki

           

Możliwy jest do osiągnięcia wysoki stopień realizacji celów.

 

Wariant 3 – nauczyciel klas 1–3 i nauczyciel muzyki pracują razem

           

Możliwe jest osiągnięcie najwyższego stopnia realizacji celów przy danej liczbie godzin zajęć lekcyjnych.