Współczesna literatura muzyczna dla dzieci jako źródło inspiracji dla nauczycieli edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej
Autor: Małgorzata Krej
Muzyka, podobnie jak literatura, potrzebuje odpowiednich warunków, by wykiełkować w duszy dziecka. Dla jego harmonijnego i wszechstronnego rozwoju ważne jest najbliższe otoczenie, dom rodzinny i pierwsi nauczyciele. Wspólne oglądanie książeczek, opowiadanie bajek i słuchanie wierszy czytanych przez bliskie osoby ma wpływ na wykształcenie u dziecka potrzeby czytania, kontaktu z poezją i prozą. Podobnie jest ze słuchaniem muzyki, najbardziej powszechną i najdłużej trwającą aktywnością artystyczną człowieka. Celem powszechnej edukacji muzycznej formułowanym od lat w podstawach programowych i programach nauczania jest przygotowanie do świadomego korzystania z dóbr kultury muzycznej. Tu należałoby dodać i podkreślić, przygotowanie do świadomego poszukiwania wartościowej literatury, która będzie w stanie zaspokajać potrzeby emocjonalne, twórcze i poznawcze, a tym samym będzie wpływać na ogólny rozwój uczniów.
Zajęcia umuzykalniające dla najmłodszych powinny być różnorodne, efektywne, a przede wszystkim dostosowane do wieku dziecka. Możliwości percepcyjne przedszkolaków i uczniów edukacji wczesnoszkolnej są ograniczone i one stanowią główny wyznacznik organizacji pracy nauczyciela. Z drugiej strony wyjątkowa jest wyobraźnia i wrażliwość małych słuchaczy. Dzieci są przenikliwymi obserwatorami świata, w tym również zjawisk muzycznych.
Wybór literatury muzycznej do słuchania w przedszkolu i w młodszych klasach szkoły podstawowej najczęściej sprowadza się do utworów barokowych, klasycznych, czasem romantycznych. I wśród nich znajdziemy odpowiednie dla dzieci. W zdecydowanej większości są one jednak zbyt skomplikowane, mają zbyt rozbudowaną formę, skomplikowaną harmonię, trudną do zrozumienia stylistykę z odległych czasów i emocje kierowane do dorosłych słuchaczy. Trudno wyobrazić sobie, że w podobny sposób mielibyśmy wprowadzać przedszkolaki i uczniów klas I−III w świat literatury, a zwłaszcza poezji, czytając im wiersze sprzed 300 lat albo przedstawiając utwory dramatyczne Słowackiego czy Mickiewicza.
Muzyka klasyczna jako sztuka abstrakcyjna i uniwersalna uważana jest za przystępną dla wszystkich. Jeżeli jednak chcemy nauczyć dziecko słuchania muzyki ze zrozumieniem, z zaangażowaniem intelektualnym i emocjonalnym, musimy odpowiednio zaplanować ten proces. Muzyka to nie tylko plamy brzmieniowe, które wypełniają nasze środowisko akustyczne. Dźwięki, podobnie jak słowa, mają swoje znaczenie, przekazują słuchaczowi ważne emocje, pobudzają do twórczego myślenia. Literatura muzyczna dla dzieci jest ważnym elementem wychowania muzycznego, które obejmuje swoimi oddziaływaniami nie tylko nabywanie określonych umiejętności, ale przede wszystkim kształtowanie twórczej postawy wobec świata muzyki. Współczesna literatura muzyczna jest odzwierciedleniem naszych czasów, znanych nam emocji i uczuć, które wyrażamy w sztuce, dzięki której lepiej je możemy poznać i zrozumieć. Dzieci w wieku przedszkolnym bazują na myśleniu konkretno-wyobrażeniowym, dlatego też muzyka powinna być związana z treścią pozamuzyczną, opowiadać dźwiękami różne zjawiska, które są bliskie dzieciom, są łatwe do uchwycenia i zinterpretowania. Dzięki lepszemu dostępowi do nagrań różnych gatunków muzycznych nauczyciel edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej może sam wybierać kompozycje, które będą podstawą działań kreatywnych, staną się inspiracją do twórczej aktywności ruchowej, plastycznej czy teatralnej. Rolę taką może i powinna pełnić muzyka współczesna.
Warto zauważyć, że w szkolnictwie muzycznym utwory polskich kompozytorów współczesnych dedykowane najmłodszym są podstawą dydaktyki. Kompozycje te stanowią bardzo ciekawy materiał muzyczny, który może zostać również wykorzystany w procesie powszechnego umuzykalniania dzieci w placówkach ogólnokształcących. Poszukując wartościowej literatury muzycznej dla dzieci, przeznaczonej do słuchania w przedszkolu i w młodszych klasach szkoły podstawowej, warto sięgnąć po kompozycje Romualda Twardowskiego, Witolda Lutosławskiego, Janiny Garści, Feliksa Rybickiego, Edwarda Pałłasza, Doroty Obijalskiej czy Kazimierza Przybylskiego.
Wsparciem dla nauczycieli edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej jest atrakcyjna szata graficzna wydawnictw nutowych (kolorowe okładki i ilustracje nawiązujące do tematyki utworów). Współczesne publikacje muzyczne wzbudzają zainteresowanie przedszkolaków, które choć nie potrafią jeszcze czytać, chętnie oglądają książeczki i przejawiają duże zainteresowanie nie tylko obrazkami, ale również zapisem informacji przedstawionym za pomocą liter czy nut. Nauczyciel nie musi posiadać wykształcenia muzycznego, by pokazać dzieciom notację muzyczną i wytłumaczyć jej podstawowe zasady, takie jak umieszczenie nut na pięciolinii, klucz wiolinowy czy podział na takty. Coraz częściej znaleźć można utwory dla najmłodszych nagrane przez znakomitych instrumentalistów i dołączone w formie CD do wydawnictw nutowych, a także rejestracje kompozycji dla dzieci dokonane przez uczniów szkół muzycznych na potrzeby konkursów czy festiwali on-line i publikowane na platformach internetowych i stronach wydawnictw muzycznych. Pojawiają się także nagrania muzyki współczesnej opracowywane w nowych (jazzowych) wersjach i aranżowane na zespoły instrumentalne, na przykład Piosenki dla dzieci Witolda Lutosławskiego w wykonaniu Doroty Miśkiewicz i zespołu Kwadrofonik.
Ważnym aspektem wprowadzania współczesnej literatury muzycznej do programu zajęć przedszkolnych i szkolnych jest zasada stopniowania trudności. W pierwszej kolejności nauczyciel prezentuje przedszkolakom utwory dla uczniów rozpoczynających naukę gry na instrumencie. Najważniejszą cechą tych kompozycji jest bardzo krótka, zwięzła forma, przejrzysta faktura oraz łatwa do zapamiętania melodia. Najprostsze utwory fortepianowe znajdziemy w Podręczniku początkowego nauczania gry na fortepianie autorstwa Krystyny Druszkiewicz, opracowanego do nauki tzw. metodą beznutową i przeznaczonego dla uczniów od 4. roku życia. Zaletą tych miniaturek jest to, że są dosłownie kilkutaktowe i można uczyć ich podobnie jak wierszyków dla najmłodszych, oglądając wspólnie z dzieckiem książkę i wybierając kolejne utwory do posłuchania. Przedszkolaki doskonale zapamiętują kompozycje (często kojarzą je z ilustracją w książce) i dopominają się o nie na kolejnych spotkaniach z nauczycielem rytmiki. Dopiero w dalszych etapach wspólnego słuchania nauczyciel sięga po utwory bardziej „wymagające”, o rozbudowanej formie i bogatszej warstwie muzycznej (np. utwory kameralne).
Wśród utworów fortepianowych i skrzypcowych dla dzieci znajdziemy najwięcej ciekawych i różnorodnych kompozycji, nie tylko autorów specjalizujących się w pedagogice instrumentalnej, ale także uznanych kompozytorów muzyki symfonicznej, chóralnej czy kameralnej, takich jak Romuald Twardowski, Tadeusz Szeligowski, Henryk Mikołaj Górecki czy Tadeusz Paciorkiewicz. Wspólne słuchanie muzyki wspomnianych kompozytorów to okazja do zaprezentowania najmłodszym słuchaczom twórczości wybitnych artystów posiadających indywidualny styl kompozytorski, rozpoznawalny nawet w literaturze muzycznej dla dzieci. Ilustracyjny charakter współczesnych utworów muzycznych dedykowanych najmłodszym sprawia, że pozostają one dzieciom w pamięci, podobnie jak wiersze Brzechwy czy Tuwima stanowiące kanon poezji dziecięcej.
Edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna jest szczególnie ważnym etapem rozwoju muzycznego dziecka, ponieważ to właśnie wtedy uzdolnienia muzyczne ulegają najbardziej dynamicznym zmianom. Wychowanie muzyczne w przedszkolu i w szkole jest więc obszarem działań, które są decydujące w kształtowaniu świadomego odbiorcy sztuki, ale mają także ogromny wpływ na ogólny rozwój człowieka. Wielu nauczycieli przedszkola i najmłodszych klas szkoły podstawowej ma świadomość znaczenia muzyki w edukacji dziecka. Niestety, nie posiadając profesjonalnego przygotowania muzycznego, wybierają przede wszystkim utwory popularne, łatwo dostępne lub rekomendowane przez ich twórców i producentów jako przeznaczone dla dzieci. Niestety, bardzo często poziom artystyczny takich wydawnictw jest żenująco niski. Dobór materiału muzycznego dokonywany przez nauczyciela wynika przede wszystkim z braku świadomości istnienia ogromnego i bogatego zbioru utworów dedykowanych dzieciom, stworzonych przez wybitnych polskich kompozytorów. Na szczęście coraz częściej wartościowe kompozycje muzyki współczesnej możemy znaleźć w Internecie – wystarczy tylko znać nazwisko kompozytora.
Warto przytoczyć tutaj kilka przykładów publikacji powszechnie stosowanych w szkolnictwie muzycznym, które z powodzeniem mogłyby zostać wykorzystane w nauczaniu przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Znany i ceniony w środowisku pedagogów muzycznych jest zbiór utworów dla początkujących adeptów wiolinistyki autorstwa Doroty Obijalskiej i Marcina Wawruka zatytułowany Skrzypiące nutki. We wstępie do publikacji autorzy nazywają swoje kompozycje „piosenkami bez słów” i zachęcają dzieci do tworzenia własnych historyjek i bajek muzycznych inspirowanych tytułami utworów. Miniatury te różnią się oczywiście nastrojem, charakterem i zastosowanymi technikami wykonawczymi, co znacznie podnosi ich atrakcyjność w odbiorze. Wśród muzycznych „piosenek bez słów” znajdziemy m.in. utwory Kajtuś na kucyku, Tańczące śnieżynki, Muszka flejtuszka czy bardzo lubianego przez młodych skrzypków Łosia Patataja. Do najnowszego wydania Skrzypiących nutek dołączono nagrania wszystkich utworów (w wykonaniu skrzypaczki i pianistki) oraz akompaniamenty fortepianowe, które można wykorzystać podczas zajęć z dziećmi.
Kolejnym przykładem literatury, po którą mogą sięgnąć nauczyciele przedszkola i szkoły podstawowej, są utwory Romualda Twardowskiego – kompozytora znanego w Polsce szczególnie w kręgu muzyki chóralnej i kameralnej. Jest on jednocześnie twórcą niezwykle wszechstronnym, sięgającym po większość gatunków muzycznych – od małych miniatur dla dzieci po rozbudowane dzieła wokalno-instrumentalne. Utwory tego wybitnego artysty charakteryzuje doskonały warsztat kompozytorski, dogłębna znajomość techniki wykonawczej i możliwości brzmieniowych wielu instrumentów, w szczególności skrzypiec, fortepianu i wiolonczeli. Ciekawe propozycje znajdziemy w zbiorach Kolorowe nutki, Śpiewające wiolonczele czy Mały wirtuoz. Wszystkie kompozycje Romualda Twardowskiego dla dzieci mają ilustracyjny charakter, opowiadają dźwiękami różne historie, którym autor nadał tytuły, np. Karuzela, Dwa wróbelki, Stara baśń, Wesoła zabawa. Utwory tego kompozytora charakteryzuje poetycki styl, szlachetna, prosta, ale nie infantylna melodia i bardzo ciekawa harmonia. Niektóre z nich możemy znaleźć na płytach „Młodzi Wirtuozi w utworach R. Twardowskiego” oraz „Romuald Twardowski – Muzyka dla młodzieży” opublikowanych przez Wydawnictwo Pani Twardowska.
Zbiory miniatur Feliksa Rybickiego zatytułowane Zaczynam grać, Już gram i Gram wszystko to cykle utworów, które z kolei wprowadzają uczniów w pianistyczny świat. Dzięki niezwykłym walorom brzmieniowym kompozycje tego pianisty i dyrygenta stały się jego najbardziej popularnymi i uznanymi dziełami. Wydawnictwo PWM umieściło na swojej stronie filmy z nagraniami wybranych utworów dla najmłodszych Feliksa Rybickiego, które w różnorodny sposób można wykorzystać w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej.
Niezwykle bogata i różnorodna literatura dla pianistów i młodych kameralistów, która spodoba się nawet przedszkolakom, jest dziełem Janiny Garści. Skomponowała ona około 700 utworów dla dzieci i młodzieży. Twórczość tej znakomitej pianistki i gruntownie wykształconej kompozytorki jest bezcennym źródłem muzycznych wzruszeń dla słuchacza w każdym wieku. Chociaż utwory Janiny Garści są dedykowane najmłodszym, zachwycają wspaniałymi barwnymi pomysłami muzycznymi, ukazującymi piękno brzmienia fortepianu, a przede wszystkim świadczą o wyjątkowym zrozumieniu dziecięcej wyobraźni. Są one niezwykle popularne wśród młodych pianistów i często przez nich wykonywane. Profesjonalne nagrania wielu utworów kompozytorki można znaleźć również na stronach wydawnictwa PWM.
Wśród Miniatur na fortepian Janiny Garści znajdziemy m.in. utwór W autobusie. Utwór jest skonstruowany według schematu ABA i posiada niezwykle ilustracyjny charakter (monotonny ósemkowy ruch przerywany dysonansowymi akordami przypominającymi klakson). Miniatura w sposób szczególny nadaje się do zabaw ruchowych, opracowań i wspólnych wykonań na instrumenty perkusyjne, np. klawesy, ksylofon, trójkąty. Odwołując się do dziecięcej wyobraźni, możemy przedstawiać dzieciom kolejne motywy utworu różniące się zastosowanymi przez Janinę Garścię środkami kompozytorskimi. W powyższej publikacji znajduje się również utwór Wesoły osiołek. Muzyka jest tutaj inspiracją do poszukiwania i odkrywania znaczenia emocji ukrytych w dźwiękach. Programowy tytuł wskazuje dzieciom bohatera historii, a one, słuchając muzyki, mogą stworzyć opowieść o przygodach osiołka. W zbiorze Miniatur na fortepian Janiny Garści znajdziemy utwory o różnym stopniu trudności wykonawczych dla młodego pianisty, wszystkie one jednak są niezwykle bogate i różnorodne pod względem wyrazowym. Dzięki temu możemy pokazać małym słuchaczom, jak poszczególne elementy dzieła muzycznego łączą wizję kompozytora z interpretacją wykonawcy. Aktywne słuchanie kompozycji z wykorzystaniem ruchu, opowieści słownych i wzbogacaniem utworu akompaniamentem instrumentów perkusyjnych przygotowuje dzieci do twórczego odbierania muzyki.
Innym przykładem wprowadzenia dzieci w muzyczny świat są Trzy małe utworki na skrzypce i fortepian Henryka Mikołaja Góreckiego. Słuchanie tej kompozycji jest okazją do zapoznania dzieci z cykliczną formą utworu. Jest to niezwykle ważne, by już na najwcześniejszym etapie nauki słuchania muzyki uświadomić najmłodszym istnienie form wieloczęściowych, w których kompozytor (a także wykonawca podczas koncertu) tworzy jedną spójną wypowiedź, mimo że zawarta jest w kilku odrębnych częściach. Można przybliżyć zatem dzieciom konstrukcję takiej formy, porównując ją do książki, gdzie każdy rozdział jest elementem większej całości i by w pełni zrozumieć sens dzieła, należy poznać całą kompozycję. Trzy małe utworki są miniaturką trzyczęściowej formy koncertu. Pierwsza część utworu utrzymana jest w tempie allegro, kolejna jest opowieścią snutą w bardzo wolnym tempie lento podkreślającym jej śpiewny charakter, a trzecia analogicznie do większości koncertów solowych jest szybka i energiczna. Kompozycja Henryka Mikołaja Góreckiego nie ma programowego tytułu, ale muzyka przynosi nam pozamuzyczne skojarzenia i staje się źródłem twórczej interpretacji. Piękne, ilustrowane wydanie Trzech małych utworków zachęca dzieci do tworzenia własnych opowieści plastycznych czy literackich.
Muzyka akordeonowa ma także bogatą literaturę skomponowaną z myślą o najmłodszych. Najciekawsze propozycje możemy znaleźć w twórczości Bronisława Kazimierza Przybylskiego. Podobnie jak w utworach Janiny Garści czy Romualda Twardowskiego, znajdziemy w tej muzyce niezwykle ciekawe kompozycje, które dzięki mistrzowskiemu warsztatowi twórcy i doskonałej znajomości charakterystyki brzmieniowej i wykonawczej akordeonu są wspaniałym przykładem literatury muzycznej dla dzieci. Cykl Bajki zawiera utwory o programowych tytułach nawiązujących do utworów literackich – Jaś i Małgosia, Kot w butach czy O krasnoludkach. Utwory można zaprezentować dzieciom w wersji fortepianowej, chociaż z pewnością oryginalne wykonania akordeonowe będą wzbogacały dziecięcą wyobraźnię o nowe, ciekawe brzmienia.
Utwory współczesne dla dzieci mogą stać się ważnym elementem zajęć umuzykalniających prowadzonych przez nauczyciela specjalistę wychowania muzycznego w przedszkolu lub młodszych klasach szkoły podstawowej. Warto wykorzystać muzykę fortepianową, skrzypcową czy akordeonową do wspólnego muzykowania. Jeżeli dysponujemy odpowiednim instrumentarium, można zaproponować dzieciom wspólne wykonywanie utworów fortepianowych i innych omawianych miniatur z akompaniamentem bębenków, grzechotek czy niezwykle atrakcyjnego i lubianego przez dzieci ksylofonu. Z uwagi na ilustracyjny, programowy charakter nauczyciel może przedszkolakom na ich bazie prezentować przygotowane opowieści, starsze dzieci, po wysłuchaniu kompozycji, mogą je tworzyć samodzielne. Mogą one również stanowić inspirację do twórczych działań plastycznych. I łącząc muzykę z literaturą czy plastyką, możemy kierować się sugestiami kompozytorów, jak również tworzyć zupełnie własne pomysły i historie. Kompozycje te są też znakomicie predysponowane do zabaw, spektakli, inscenizacji, interpretacji ruchowych i teatralnych. Można je również wykorzystać jako zagadki muzyczne, które dzieci wprost uwielbiają. Poprzez różnorodność formalną i fakturalną są też one znakomitym materiałem do analiz budowy formalnej i strukturalnej.
Współczesna dziecięca literatura muzyczna, tak jak poezja dla dzieci, w pełni odpowiada na potrzeby rozwojowe przedszkolaków i uczniów klas I−III. Kompozycje dla najmłodszych stworzone w XX i XXI wieku są dla dzieci zrozumiałe i ciekawe, ponieważ przemawiają do nich w sposób twórczy, inspirują i traktują je podmiotowo jako kompetentnych odbiorców sztuki. W poszukiwaniu wartościowych propozycji wydawniczych wspierających rozwój aktywnego słuchania muzyki u najmłodszych warto wyjść poza krąg publikacji powszechnie uważanych za odpowiednie dla dzieci, a często infantylnych i prezentujących niski poziom artystyczny lub przeznaczonych dla dorosłego odbiorcy. Literatura muzyczna dla dzieci będąca elementem pedagogiki instrumentalnej może stanowić ważny element powszechnego umuzykalniania dzieci w ramach edukacji ogólnokształcącej i stać się źródłem inspiracji zarówno dla dzieci, jak i nauczycieli.
