Efekty metody Carla Orffa w terapii dzieci z niepełnosprawnościami intelektualnymi
Autor: Bogusława Zachwey
W artykule Autorka przedstawia możliwości, jakie daje metoda Carla Orffa w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie o różnym stopniu niepełnosprawności, ale również w pracy z dziećmi o innych problemach rozwojowych, jak również z dziećmi bez problemów rozwojowych. Wyjaśnia, dlaczego Carl Orff „postawił na muzykę”, oraz przybliża opracowaną przez niego uniwersalną koncepcję kształcenia muzycznego. Tekst opiera się na literaturze przedmiotu oraz na własnych obserwacjach.
Wstęp
Istnieje wiele kryteriów podziału i klasyfikacji niepełnosprawności intelektualnej, np.: pedagogiczna, psychologiczna, medyczna, społeczna czy ewolucyjna. Mimo różnych klasyfikacji istnieje wspólny cel, który je łączy − pomoc osobom niepełnosprawnym intelektualnie w zdobywaniu niezbędnych zaradności życiowych, podstawowych umiejętności interpersonalnych, wreszcie zdolności do wykonywania pracy i włączanie ich w życie grupy społecznej (Szczepanik 2007, s. 58). Wszelkie działania pedagogiczne, wychowawcze, terapeutyczne, wynikające z zadań pedagogiki specjalnej, noszą nazwę rewalidacji. Biorąc pod uwagę główny cel rewalidacji osób niepełnosprawnych intelektualnie, osobom tym należy stworzyć odpowiednie warunki poznawania przez: życzliwą pomoc, kształtowanie pozytywnej atmosfery pracy, aktywność w nauce, dominację wychowania nad nauczaniem, właściwy dobór treści kształcących, indywidualizację (tamże, s. 59). Wiele takich możliwości daje stosowanie arteterapii w pedagogice specjalnej. Arteterapia oparta jest na wykorzystaniu oddziaływania sztuki na organizm człowieka, zazwyczaj w wyniku muzycznej, plastycznej, technicznej czy manualnej aktywności jednostki. Wielu współczesnych teoretyków uważa, że „sztuka stanowi podstawę do wszelkich działań wychowawczych i estetycznych oraz moralnego rozwoju człowieka, a skierowanie uwagi praktyków na ten właśnie obszar wynika z braków w zakresie komunikacji, jakie sygnalizuje dzisiejsze społeczeństwo” (Konieczna 2006, s. 9). Brak umiejętności społecznych i dobrych relacji międzyludzkich wpływa na zdolność poprawnego funkcjonowania człowieka, a następnie na jego samopoczucie, motywację, zdrowie psychiczne.
Właśnie Carl Orff hołdował powszechnemu wychowaniu i nauczaniu przez sztukę – muzykę, gdyż uważał, że prawie każde dziecko jest uzdolnione muzycznie. Pragnę w tym artykule pokazać, że jego koncepcja kształcenia zaspokaja specjalne potrzeby edukacyjne dzieci niepełnosprawnych intelektualnie i przyczynia się do ich ogólnego rozwoju.
Walory muzyki, rodzaje muzykoterapii
Jednym z rodzajów arteterapii jest muzykoterapia. Początki terapii muzyką sięgają tysiące lat wstecz i występowały zawsze we wszystkich kulturach, narodowościach, rasach. Muzyka, śpiew i taniec od wieków towarzyszyły ludziom, odgrywały kluczową rolę podczas obrzędów, świąt, gdy się bawili, szykowali do walki czy opłakiwali zmarłych.
Olivea Dewhurst-Maddock (2001, s. 14) porównuje organizm człowieka do złożonego, wyjątkowego i idealnie nastrojonego instrumentu muzycznego, który wibruje, kiedy fale dźwiękowe przenikają ciało. Ponieważ ciało człowieka zawiera aż około 70% wody, pomaga ona przenosić dźwięk, a efekt ogólny można przyrównać do masażu na poziomie atomowym i komórkowym.
Muzyka jest jednym z niewerbalnych sposobów wyrażania siebie, daje możliwości odbioru miłych i przyjemnych doznań, może być źródłem odprężenia, pomaga przezwyciężyć monotonię, nawiązać kontakt z drugim człowiekiem. Te cechy czynią ją szczególnie atrakcyjną dla ludzi niepełnosprawnych intelektualnie.
Muzykoterapia jako dziedzina akademicka datuje się na lata 40. XX wieku. Od tamtego czasu nastąpił dynamiczny jej rozwój, pojawiły się nowe metody i techniki.
Do wiodących obecnie w świecie należą: muzykoterapia kreatywna, która czerpie z dorobku Carla Orffa, muzykoterapia analityczna, muzykoterapia behawioralna, wizualizacja kierowana z muzyką oraz muzykoterapia Benenzona (Stachyra 2014, s. 28). Muzykoterapia stosowana jest w terapii zaburzeń autystycznych, psychicznych, nerwicowych, emocji i zachowania, w resocjalizacji oraz terapii dziecka niepełnosprawnego fizycznie i intelektualnie. Krzysztof Stachyra (2014, s. 52), podsumowując rozważania na temat podobieństw i różnic między edukacją muzyczną i muzykoterapią, pisze, że jest to wręcz wskazane, aby nauczyciele muzyki wykorzystywali w swoim warsztacie pracy elementy muzykoterapii.
Ponieważ dzieci niepełnosprawne intelektualnie nie są w stanie brać pełnowartościowego udziału w doświadczaniu życia we wszystkich jego aspektach, powoduje to często ich niską samoocenę, brak wiary we własne siły, wyizolowanie, huśtawkę emocjonalną. Dla tych dzieci muzyka może mieć duże znaczenie, działać aktywizująco, stymulująco, wzmacniająco (Nordoff, Robbins 2008, s. 17−18).
Fenomen Schulwerku Carla Orffa
Carl Orff urodził się 1895 roku w Niemczech. Pochodził z rodziny, w której tradycje muzyczne były głęboko zakorzenione. Od wczesnego dzieciństwa interesował się tworzeniem muzyki. Jako uczeń szkoły średniej, a następnie student, był bardzo krytyczny wobec przestarzałej teorii nauczania muzyki. Przełomem w jego życiu było zetknięcie się z nauką harmonii Arnolda Schönberga i partytury utworów Claude’a Debussy’ego. Carl zaczął intensywnie myśleć o kompozycji łączącej ruch, śpiew i instrumenty. Kolejne lata przyniosły fascynację muzyką Claudia Monteverdiego. Studia nad jego twórczością odegrały jedną z decydujących ról w procesie formowania się stylu kompozytorskiego Orffa. W związku z jego pracą w teatrze wszystkie nowości z dziedziny wychowania artystycznego i sztuki interesowały Orffa. Zafascynowany był tancerką Mary Wigman, która kreowała nowy rodzaj tańca – taniec ekspresyjny. Był on dla Orffa ziszczeniem idei tańca elementarnego, którego równolegle z elementarną muzyką poszukiwał. W 1924 roku założył, wspólnie z malarką i pisarką Dorothea Günther, Szkołę Gimnastyki, Muzyki i Tańca, gdzie realizował swoje idee muzyczne. Z czasem zaczął myśleć o zastosowaniu własnych pomysłów muzycznych w pracy z dziećmi. Uważał, że muzyczna strona kształcenia musi przebiegać inaczej niż dotychczas. Dążył do uaktywnienia ucznia, wykorzystywał instrumenty perkusyjne (niektóre wykonane według jego własnego pomysłu) oraz naturalne efekty akustyczne. Po II wojnie światowej mógł zacząć realizować swe idee pedagogiczne. Zaproponowano mu prowadzenie muzycznych audycji radiowych z dziećmi, które stały się z czasem bardzo popularne nie tylko w Niemczech, ale i w wielu krajach Europy, Ameryki i Azji. Materiały z audycji radiowych zostały wydane w kilku tomach Schulwerk – Musik für Kinder wraz z płytami i nagraniami. Zainteresowanie jego dziełem na całym świecie ciągle rosło. Wpisana w ideę Schulwerku otwartość sprawiała, że można go było adaptować w różnych częściach świata i dostosowywać do różnych celów edukacyjnych (Jakóbczak-Drążek 2008, s. 5−6).
Carl Orff, jak nikt dotąd wcześniej, wykorzystał fakt, że muzyka daje potężne możliwości twórcze. Przeciwstawił się narzucaniu dzieciom wzorów muzyki modnej w danym okresie i koncentrowaniu się na odtwarzaniu. Wychowywał przez muzykę i do muzyki. Skupiał się na mowie, ruchu i uważał, że na tym winno koncentrować się kształcenie muzyczne nie tylko dzieci, ale i nauczycieli. Jego muzyka elementarna nie jest odtwarzana, ale tworzona oraz improwizowana. Dominuje kreatywność i ekspresja. Ta muzyka jest bliska ziemi, pierwotna, cielesna, każdy może się jej nauczyć i ją przeżyć. Takie wywoływanie w dzieciach muzyki daje im wielką satysfakcję, radość, wpływa na rozwój pamięci, pozwala przeżywać muzykę od wewnątrz, angażując nie tylko ciało, ale i duszę, rozwija myślenie muzyczne i wyobraźnię (Piotrowska-Dumont 2012, s. 9). Carl Orff wypowiedział bardzo znamienne słowa, które świadczą o jego wierze w potęgę oddziaływania muzyki: „Jeśli nasze dzieci nie będą śpiewać i muzykować − nie będziemy latać na księżyc” (Michalak 2005, s. 137). Nie można pominąć też faktu, że Carl Orff był wysoko ceniony nie tylko jako pedagog, ale i jako muzyk, kompozytor, dyrygent, nauczyciel akademicki, szczególnie w Niemczech.
System C. Orffa wzbudził zainteresowanie w Polsce w latach 60. XX wieku. Zwrócono uwagę na kształtowanie u dzieci wyobraźni muzycznej poprzez muzykowanie z zastosowaniem perkusyjnego instrumentarium Orffa. Polska adaptacja Schulwerku według Urszuli Smoczyńskiej-Nachtman realizuje jedynie główne założenia Orffa. Przede wszystkim wprowadza muzykę elementarną, twórczość dziecka w zakresie słowa, ruchu, improwizacji głosem i na prostych instrumentach muzycznych.
Z pewnością pewnym problemem w Polsce jest bazowanie na niskiej klasy instrumentach szkolnych, a przede wszystkim brak dobrze przygotowanych nauczycieli w klasach 1−3. Aby z metody Orffa właściwie korzystać, należy bowiem gruntownie się z nią zapoznać i rozwijać własne umiejętności muzyczne. Wymaga też inwencji twórczej, w pierwszej kolejności od nauczyciela (Michalak 2008, 12−14).
Metody Carla Orffa w pracy z dziećmi z niepełnosprawnościami intelektualnymi
Termin „niepełnosprawność intelektualna” powstał w wyniku humanizacji stosunku społeczeństwa do osób z tą niepełnosprawnością i zastępuje takie terminy używane w przeszłości, jak: upośledzenie umysłowe, niedorozwój umysłowy, oligofrenia. Analizując fachową literaturę, należy stwierdzić, że dość trudno jest zdefiniować pojęcie ,,,niepełnosprawności intelektualnej”. Aleksandra Maciarz pisze, że jest to istotnie niższa od przeciętnej ogólna sprawność intelektualna związana z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania. Zależnie od stopnia obniżenia możliwości rozwoju i usamodzielnienia się społecznego dziecka, wyróżnia się cztery stopnie niepełnosprawności intelektualnej, tj. lekki, umiarkowany, znaczny, głęboki (Maciarz 2005, 82−83). Badacze są zgodni w poglądzie, że niepełnosprawność intelektualna nie stanowi jednostki chorobowej (Flejszer 2010, s. 45), dlatego też dzieci niepełnosprawne intelektualnie wykazują bardzo różne uzdolnienia muzyczne. Nieraz dzieci te posiadają takie same zdolności muzyczne, jak dzieci bez problemów rozwojowych, czasem upośledzenie dotyczy zdolności muzycznych bądź zdolności do ich ekspresji. Bywa i tak, że wśród tych dzieci zdarzają się jednostki wybitnie uzdolnione muzycznie. Niepełnosprawność intelektualna nie musi oznaczać braku uzdolnień muzycznych. Ponieważ zjawiska muzyczne mają charakter bliski konkretowi, a przebiegi muzyczne bliższe są klasyfikowaniu i podstawowym działaniom matematycznym, które są dostępne dzieciom niepełnosprawnym intelektualnie w stopniu lekkim i umiarkowanym, dlatego wskazane jest rozpatrywanie ich zdolności muzycznych i możliwości rehabilitacji przez muzykę. Ponadto realizacja muzyki wymaga przede wszystkim pamięci mechanicznej, a ta jest w dalszej kolejności uszkadzana, co daje możliwości szczególnie dzieciom niepełnosprawnym w stopniu lekkim i umiarkowanym (Dziekoński 2005, s. 21−22).
Koncepcja umuzykalniania C. Orffa pierwotnie skierowana była do dzieci bez problemów rozwojowych, ale ponieważ muzyka wykonywana była przez dzieci, była więc łatwa i prosta, okazała się dostępna również dla tych z problemami rozwojowymi, przynajmniej na początkowym etapie kształcenia, a następnie należało rozszerzać zakres trudności, dostosowując je do możliwości dzieci. Instrumenty, na których ją wykonywano, także były proste i zostały tak zaprojektowane przez C. Orffa, aby służyć zarówno zaawansowanym, jak i początkującym muzykom, dorosłym jak i dzieciom. Główną ideą programu Orffa była prostota – uczynić muzykę dostępną dla każdego, na początkowym etapie przygody z muzyką. Materiałem wyjściowym do ćwiczeń były tradycyjne, zanikające formy zabaw, wiersze, porzekadła, legendy, baśnie, twórczość ludowa. Orff uważał również, że kulturę fizyczną dziecka należy rozwijać w ścisłej korelacji z kulturą rytmiczno- muzyczną. Potężnie rozbudowany repertuar ćwiczeń i zabaw o różnym stopniu trudności dawał olbrzymie możliwości rozwijania inwencji twórczej nie tylko dziecku uzdolnionemu, ale i dziecku z problemami rozwojowymi. Metody C. Orffa znalazły więc szerokie zastosowanie w pracy z dziećmi z niepełnosprawnościami intelektualnymi. Korzystają z niej muzykoterapeuci, nauczyciele w szkołach i przedszkolach. Modyfikacji tej metody dokonała Gertruda Orff, żona Carla, wykorzystując ją w terapii dzieci niepełnosprawnych z różnymi dysharmoniami i dysfunkcjami w rozwoju. Określiła ją jako terapię wielosensoryczną, oddziałującą na wszystkie aktywne i częściowo uszkodzone zmysły dziecka. Dzięki tym wielosensorycznym impulsom możliwe jest także stwierdzenie, gdzie ważny organ zmysłowy „wypada” lub jest uszkodzony. W spontaniczno-kreatywnej współpracy dziecko może swobodnie formułować swój sposób wyrażania się i wykorzystać to w relacjach społecznych (Orff 1995, s. 8−9). Jest to więc muzykoterapia zorientowana na rozwój osoby.
Pedagodzy, którzy wgłębili się w tę metodę i stosowali ją w praktyce, zauważyli, iż metoda ta bardzo pomaga dzieciom niepełnosprawnym intelektualnie na odblokowanie zahamowań przez: śpiew, grę na instrumentach, tańce, różnorodne zabawy muzyczno- rytmiczne. Mogą one chwilowo zapomnieć o ograniczających je trudnościach. Metoda ta wywołuje potrzebę i chęć realizacji ekspresyjnej. Zachęca do samodzielnego poszukiwania, tworzenia, eksperymentowania. Korzystanie z tej metody zmienia zajęcia w miłą zabawę dającą radość i dziecku, i nauczycielowi, pomaga odreagować trudne emocje i napięcia, ułatwia relaksację, uwrażliwia i wspomaga korekcję zaburzonych funkcji. Ruch podczas zabawy jest spontaniczny, uzależniony od stanu emocjonalnego dziecka, inspirowany daną sytuacją. Tym aktywnościom nieraz towarzyszy działalność plastyczno-techniczna, np. konstruowanie nowych, oryginalnych pomocy dydaktycznych przez same dzieci, np. instrumentów muzycznych (Herzyk 2004, s. 102−104).
W mojej pracy dydaktycznej również korzystałam z elementów tej metody podczas zajęć muzycznych, wychowania fizycznego i dydaktyczno-wyrównawczych w klasie pierwszej. Zaobserwowałam, jak spontaniczną radość i aktywność wzbudzała w niepełnosprawnym intelektualnie uczniu. Widziałam ożywienie, zaciekawienie i wyraźne odprężenie po trudnych ćwiczeniach, np. rachunkowych czy w przepisywaniu. Ewa Herzyk, entuzjastka i praktyk koncepcji Orffa, zauważyła, że „spontaniczność, która w działaniu muzycznym ma dostarczać radości płynącej z obcowania ze światem dzieciństwa i fantazji, z zabawy, kontaktu z innymi, poznania swoich możliwości, daje dziecku upośledzonemu poczucie własnej wartości, godności osobistej” (tamże, s. 103). Maria Raszewska i Waldemar Kuleczka (2009), zalecają tę metodę pracy (oprócz innych) w swoim programie muzycznych zajęć edukacyjno-terapeutycznych dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz dzieci z autyzmem.
Małgorzata Dobrzyńska, absolwentka Studium Wychowania Muzycznego Carla Orffa, prowadziła koło muzyczne w szkole podstawowej, w którym brały udział dzieci z umiarkowanym i znacznym upośledzeniem intelektualnym. Zajęcia prowadziła w oparciu o metodę C. Orffa. Chociaż nadrzędnym celem tych zajęć była dobra zabawa wszystkich uczestników, a dzieci różniły się bardzo możliwościami – także ruchowymi i problemami rozwojowymi, udało jej się rozwinąć aktywność własną dzieci, koncentrację uwagi i pamięć słowno-ruchową, rozbudzić gotowość do podejmowania nowych działań i współdziałania w grupie, przełamywać opór związany z indywidualnym występowaniem i pobudzić dzieci do wspólnego muzykowania (Dobrzańska, html).
Terapeutyczne walory zajęć lekcyjnych prowadzonych metodą Orffa dostrzega Ewa Herzyk, stwierdzając, że umożliwia ona „ćwiczenie specyficznych umiejętności, które nie zostały jeszcze zupełnie opanowane lub ich opanowanie jest utrudnione. Pracując metodą Orffa, można osiągnąć znaczne postępy w pracy z dziećmi upośledzonymi w stopniu umiarkowanym i znacznym” (Herzyk 2004, s. 105).
Zakończenie
Podsumowując, należy stwierdzić, że metoda Carla Orffa jest godna polecenia do pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie. Metoda ta przez swą uniwersalność i wielosensoryczność może łączyć terapię z edukacją muzyczną. Takie oddziaływanie uważane jest obecnie za optymalne. Zofia Konaszkiewicz ubolewa, że „teoria i praktyka zarówno w wychowaniu muzycznym, jak i w muzykoterapii, rozdzielona jest pomiędzy różnych specjalistów, którzy rzadko kiedy harmonijnie współpracują ze sobą i najczęściej mają zbyt wąskie przygotowanie merytoryczne, co sprzyja pewnej jednostronności i dogmatyzmowi, blokuje nowe rozwiązania” (Konaszkiewicz 2001, s. 102). Autorka stwierdza również, że w przypadku dzieci niepełnosprawnych i o zaburzonym rozwoju „konieczna jest przede wszystkim terapia, w której doniosłą rolę może spełniać muzyka. Konieczne jest jednak uwzględnienie aspektu ogólnorozwojowego i edukacyjnego. […] Dzieci niepełnosprawne zawsze występują w podwójnej roli. Z jednej strony jest to rola pacjenta, który wymaga leczenia, z drugiej strony jest to rola dziecka na określonym etapie rozwoju, które wymaga odpowiedniego wychowania i nauczania. Obu tych ról nie wolno rozdzielać” (tamże, s. 103). Aby sprostać tym wyzwaniom, należy łączyć wychowanie muzyczne i muzykoterapię w obszarze pedagogiki specjalnej, zwłaszcza że, jak wcześniej wspomniałam, świat muzycznych doznań jest dostępny dzieciom niepełnosprawnym intelektualnie. Metoda C. Orffa jest więc szansą dla tych dzieci, jednakże należałoby stosować ją w całej jej różnorodności i rozciągłości.
Bibliografia
Dewhurst-Maddock O., 2001, Terapia dźwiękiem, Studio Astropsychologii, Białystok.
Dobrzańska M., Wspomaganie rozwoju osób niepełnosprawnych intelektualnie z wykorzystaniem działań muzycznych, www.edukarium.pl/index.php/metody-terapii-dziecka-menu-artykuły-80/254-osoby-niepenosprawne-intelektualnie-i-muzyka.html
Dziekoński D.S., 2005, Zastosowanie metody Carla Orffa w kształceniu upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim i umiarkowanym, PDF, pobrano z: https://docplayer.pl/8578820-Zastosowanie-elementow-metody-carla-orffa-w-ksztalceniu-uposledzonych-umyslowo-w-stopniu-lekkim-i-umiarkowanym.html
Flejszer Ł., 2010, Rola muzykoterapii w stymulacji dziecka z niepełnosprawnością intelektualną, „Kultura Fizyczna”, nr 5.
Herzyk E., 2004, Metoda Orffa w nauczaniu dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, „Rewalidacja”, nr 1.
Jakóbczak-Drążek K., 2008, Życie i twórczość Carla Orffa, „Wychowanie Muzyczne w Szkole”, nr 3 (260).
Konaszkiewicz Z., 2001, Szkice z pedagogiki muzycznej, Akademia Muzyczna Fryderyka Chopina, Warszawa.
Konieczna E., 2006, Arteterapia w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków.
Maciarz A., 2005, Mały leksykon pedagoga specjalnego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków.
Michalak B., 2005, Recepcja Schulwerku Carla Orffa na świecie i w Polsce [w:] Nowe trendy w edukacji muzycznej, red. A. Białkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Michalak B., 2008, Recepcja systemu Carla Orffa w Polsce, „Wychowanie Muzyczne w Szkole”, nr 3 (260).
Nordoff P., Robbins C., 2008, Terapia muzyką w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków.
Orff G., 1995, Kluczowe pojęcia muzykoterapii Orffa, „Psychoterapia”, nr 2.
Piotrowska-Dumont R., 2012, Wychowanie przez muzykę, Wydawnictwo Petrus, Kraków.
Raszewska M., Kuleczka W., 2009, Muzyka otwiera nam świat. Program muzycznych zajęć edukacyjno-terapeutycznych dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz dzieci z autyzmem, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk.
Stachyra K., 2014, Podstawy muzykoterapii, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Szczepanik R., 2007, Elementy pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistycznej, Łódź.
