Muzyka i jej wpływ na życie i rozwój człowieka

Autor: Janusz Rusaczyk

 

Wstęp

 

W najbardziej ogólnych definicjach muzykę (gr. mousike) łączy się z pewną formą sztuki polegającej na organizowaniu dźwięków lub struktur dźwiękowych w utwory i kompozycje przebiegające w czasie i wykonywane za pomocą głosu ludzkiego i/lub instrumentów muzycznych. Z tego względu należałoby ją utożsamiać z jedną z dziedzin sztuk pięknych (Dąbkowski 1991, s. 21). Ponieważ zaś muzyka stanowi rodzaj zarówno subiektywnej, jak i zobiektywizowanej działalności człowieka, jest ona zasadniczo jednym z ogólniejszych przejawów ludzkiej kultury. W zasadzie trudno nie zgodzić się z przekonaniem, że mogłaby istnieć jakakolwiek kultura ludzka pozbawiona zarówno ekspresji, jak i aktywności muzycznej. Prawdopodobnie muzyka jest obecna niemal od zarania gatunku ludzkiego, bądź przynajmniej od momentu wyłonienia się pierwszych cywilizacji, towarzysząc ludziom podczas pracy i odpoczynku oraz spełniając ważne funkcje integrujące i społeczne w obrzędach i ceremoniach zbiorowych (religia, armia, obrzędy ludowe, państwowe, etc.). W czasach nowoczesnych z kolei najbardziej istotna stała się rozrywkowa i estetyczna funkcja muzyki, której celem jest samo odczuwanie przyjemności z jej tworzenia, a przede wszystkim ze słuchania, przeżywania lub kontemplowania samego jej piękna. W związku z tym muzykę można zdefiniować również w kategoriach wytworów ludzkich, których przeznaczeniem jest głównie odbiór i odczuwanie z tego powodu przyjemności (Żurowski 2008, s. 22).

 

 

Podejście filozoficzne

 

Wszystkie funkcje, jakie można przypisać muzyce (między innymi społeczne, integrujące, praktyczne, komunikacyjne, estetyczne) wynikają w rzeczy samej z powszechnej obserwacji, zgodnie z którą dźwięki pochodzące ze środowiska mają moc wpływania na psychikę, a nawet cały organizm człowieka na każdym etapie jego życia, wobec czego przyczyniają się do wywoływania pewnych nastrojów i stanów emocjonalno-poznawczych, zarówno jednostkowych, jak i masowych (Wierszyłowski 1981, s. 306–307). Już w czasach starożytnych dostrzeżono, że z powodu tych osobliwych właściwości muzyka może pozytywnie wpływać na zdrowie i rozwój jednostki. Nieprzypadkowo dawni Egipcjanie używali tego samego hieroglifu na oznaczenie muzyki i dobrego samopoczucia. W Biblii pojawia się z kolei wątek, w którym gra Dawida na cytrze działała kojąco na udręczoną przez demona duszę króla izraelskiego, Saula. W mitologii greckiej zaś Cerber, trójgłowy pies strzegący wejścia do Hadesu, stawał się bardziej spokojny, gdy słyszał dźwięk liry. Lecznicze i kojące cechy muzyki były również znane poza kręgiem europejskim. W starożytnych Chinach panowało przekonanie, że odpowiednio skomponowane dźwięki mogą zarówno pozytywnie, jak i negatywnie oddziaływać na rozmaite narządy ludzkiego ciała. Natomiast Indianie Navaho posługiwali się całym wachlarzem instrumentów perkusyjnych i dętych w odprawianiu rytuałów leczniczych (Galińska 1987, s. 236−327). 

 

W starożytnej Grecji rozwinięto z kolei ideę, iż muzyka może przyczyniać się do kształtowania osobowości jednostki oraz rozwijania u niej cech moralnych i społecznie użytecznych. Takie poglądy na temat muzyki można znaleźć między innymi u Arystotelesa, który przypisywał jej poza tym funkcję katartyczną, twierdząc, że muzykę można stosować w celach terapii zaburzeń psychicznych i leczenia chorób somatycznych. Poza tym Arystoteles szeroko łączył muzykę z rekreacją i funkcją ludyczną. Pisał bowiem, że muzyka służy do „wypełniania czasu odpoczynku, dla odprężenia i wytchnienia od pracy” oraz należy do rzeczy najbardziej przyjemnych i nieszkodliwych, które „duszę radością przepełnić potrafią” (Arystoteles 2003). Pitagoras uważał zaś muzykę za wyraz harmonii i ładu, wobec czego był przekonany, że znacząco oddziałuje ona na osiąganie przez człowieka wewnętrznej harmonii i równowagi. Jego poglądy podzielał Platon, dla którego muzyka stanowiła istotę wszelkiej sztuki, odzwierciedlającej doświadczenie piękna duchowego przejawiającego się w rytmie i harmonii. Jednocześnie Platon był przekonany, że sztuka może wychowywać człowieka, ucząc go „różnych postaci rozwagi i męstwa, i szlachetności i wielkości duszy” (Platon 2001, s. 100). Wpływ muzyki na psychikę, zdrowie i wychowanie człowieka był również dostrzegany w kulturze chrześcijańskiej. Przykładowo, średniowieczna mistyczka, św. Hildegarda z Binden, której przypisuje się kompozycję wielu utworów muzycznych, pisała, że muzyka jako wyraz tęsknoty za utraconym rajem, pozwala przywracać równowagę pomiędzy duszą a ciałem oraz pomaga utrzymywać kontrolę nad własnym ciałem i osiągać umiar (Gliniecka 2020). Wpływ muzyki na rozwój dziecka podkreślał zaś w szczególności XVI-wieczny czeski pedagog i filozof, Jan Amos Komeński, który popularyzował poglądy, iż słuchanie muzyki i nauczanie dzieci łatwych pieśni wpływa na kształtowanie usposobienia członków młodych pokoleń (Kot 1996, s. 311). 

 

 

Podejście medyczne

 

Wiele filozoficznych intuicji na temat muzyki i jej wpływu na życie i rozwój jednostki zyskało szereg swoich potwierdzeń w czasach nowoczesnych, kiedy rozwinęły się takie naukowe dziedziny wiedzy, jak między innymi muzykologia, psychologia muzyki czy też muzykoterapia. Teza, zgodnie z którą muzyka jest czynnikiem wzbogacającym osobowość i życie człowieka, prowadzącym go ku przeżywaniu piękna oraz mogącym zasadniczo wspomagać jego rozwój, jest dzisiaj powszechnie przyjmowana i przez nikogo w zasadzie niekwestionowana. Wiele świadectw empirycznych dostarczyły tu badania poświęcone kształtowaniu się wrażliwości muzycznej człowieka. Pokazano bowiem, że jeszcze w okresie prenatalnym płód osiąga zdolność przetwarzania dźwięku, który wpływa na lepszy rozwój błędnika odpowiedzialnego za właściwe napięcie mięśni, kluczowe z punktu widzenia prawidłowego rozwoju ruchowego dziecka: „W czwartym miesiącu ciąży dziecko zaczyna reagować na dźwięki, staje się wrażliwe na dudnienie i wibracje. Pierwszymi dźwiękami, jakie słyszy, są bicie serca matki i krążenie krwi. W 5. miesiącu stwierdza się u dziecka słuch funkcjonalny. [...] Dziecko odbiera również melodię i rytm muzyki. W szczególności dźwięki o niskiej częstotliwości wywołują uspokojenie ruchów dziecka” (Kędziora 2014, s. 292). W rezultacie na świat przychodzimy już z poczuciem rytmu i od najwcześniejszych chwil reagujemy na rozmaite dźwięki płynące z otaczającego świata. Już u bardzo małych dzieci występuje spontaniczna reakcja na muzykę, która często wzbudza pozytywne stany emocjonalne. Pod jej wpływem dziecko samo z siebie potrafi wykonywać rytmiczne ruchy, którym towarzyszy klaskanie i przytupywanie (Nowak 2014, s. 43).

Istnieje wiele dowodów na to, że poczynając od niemowlęctwa, przez kolejne okresy rozwojowe słuchanie muzyki przyczynia się do lepszego ukształtowania procesów poznawczych – pamięci aktywnej, podzielności uwagi, twórczej wyobraźni oraz innych kompetencji poznawczych, takich jak spostrzeżenia i formułowanie ocen estetycznych (Czerniawska 2012, s. 88). Muzyka ułatwia również rozwój samodzielności w myśleniu, przyśpiesza rozwijanie zdolności komunikacyjnych, zaspokaja potrzebę ekspresji oraz kształtuje emocjonalność i wrażliwość rozwijającego się dziecka (Podolska 2008, s. 6).Ten całościowy efekt wpływu muzyki na rozmaite sfery rozwoju jednostki starają się wytłumaczyć ustalenia płynące z kręgu badań neurobiologicznych, próbujących znaleźć odpowiedź na pytanie, w jaki sposób muzyka oddziałuje na mózg ludzki. W perspektywie tej muzyka jest rozumiana jako „złożony, ustrukturalizowany w czasie język dźwiękowy, pobudzający mózg ludzki jednocześnie na poziomie sensorycznym, motorycznym, percepcyjno-poznawczym i emocjonalnym oraz stymulujący i integrujący połączenia neuronowe w specyficzny dla niej sposób” (Leins, Spintge, Thaut 2011, s. 526). Badania pokazują, że muzyka jest przetwarzana w wielu obszarach mózgu (nie tylko słuchowym), wobec czego aktywuje ona w mózgu szereg procesów, które są następnie generalizowane i transferowane także do funkcji niemuzycznych. Mówiąc inaczej, na muzykę reaguje cały mózg, chociaż reakcje te są odmienne ze względu na dany jego obszar (Karwowska, Kudlik 2012, s. 15−16). I tak na przykład, sygnały rytmiczne są przetwarzane w przedczołowej korze motorycznej, móżdżku i innych obszarach stymulujących sieci neuronów. Do tych procesów włączają się także powiązane z emocjami obszary limbiczne mózgu, które przetwarzają równocześnie tonalność. Słuchanie fragmentów muzyki, która wzbudza głębokie przeżycie przyjemności, jest z kolei powiązane z obszarami mózgu odpowiedzialnymi za pozytywne emocje i systemy nagród. W końcu zaś systemy pamięci są stymulowane dzięki pamięci skojarzeniowej, związanej ze szczególnymi strukturami harmonicznymi i utworami muzycznymi, które wywołują jednocześnie emocjonalną odpowiedź (Galińska 2015, s. 837). Odkrycia te mogą tłumaczyć zarówno wielowymiarowy wpływ muzyki na psychikę osoby, jak i szeroko uzasadniają możliwości jej wykorzystywania, zarówno w programach rozwojowych i wychowawczych, jak i w różnego rodzaju terapiach i rehabilitacji.

 

Szeroko potwierdzono również ogromną rolę muzyki w sterowaniu emocjami człowieka, w szczególności zaś jej wpływ na redukowanie stanów lękowych i depresyjnych. Relaksacyjne działanie muzyki łączy się często z tym, że posiada ona rzeczywiste właściwości przeciwdziałania przeżyciom i reakcjom związanym z napięciem określonych grup mięśniowych oraz stymulowania stanów wewnętrznego uspokojenia i rozluźnienia. W rezultacie muzyka sprzyja z jednej strony uśmierzaniu lęku, samoakceptacji siebie i budowaniu pozytywnego obrazu własnej osoby, z drugiej zaś właściwości te czynią z niej nawet pewien bodziec pozytywnie modulujący odczuwanie bólu oraz doświadczenie różnego rodzaju zaburzeń psychosomatycznych. Istnieje bardzo wiele różnych badań pokazujących pozytywny wpływ muzyki na zdrowie i samopoczucie człowieka oraz stale rozwijające się możliwości wykorzystywania jej w działaniach medycznych, których celem jest przywracanie równowagi homeostatycznej u osób cierpiących na różne choroby oraz poprawę ich ogólnie rozumianej jakości życia (Danek i in. 2016, s. 213−219).
 

 

Wielowymiarowy wpływ muzyki na rozwój człowieka w popkulturze

 

Należałoby również zwrócić uwagę na ten nurt badań, w którym poszukuje się potencjalnych korzyści, które płyną z aktywnego zaangażowania się w muzykę, zarówno w odniesieniu do jej wykonywania, jak i tworzenia. Wyniki wielu tych badań pokazują bowiem, że wyjście poza bierne, receptywne formy obcowania z muzyką w kierunku tych aktywnych, przyczynia się do lepszego poznawczego funkcjonowania jednostki. Potwierdzono na przykład, że rozwijanie umiejętności muzycznych poprzez zaangażowanie w grę na instrumencie już od wczesnych lat dziecięcych zasadniczo sprzyja rozwojowi kompetencji językowych, pamięci werbalnej, umiejętności czytania, uwagi wybiórczej, a nawet polepszaniu osiągnięć matematycznych. Poza tym pokazano, że tego rodzaju aktywne zajęcia muzyczne pogłębiają wrażliwość emocjonalną osoby, a nawet pozytywnie wpływają na poziom inteligencji (Kierzkowski 2011, s. 83−84). „Nauka gry na instrumencie [...] – stwierdza M. Kierzkowski – rozwija wiele zdolności i umiejętności, takich jak: dekodowanie informacji wzrokowych na aktywność motoryczną, zapamiętywanie skomplikowanych fragmentów muzyki, nauka zasad i struktur muzycznych, nauka dokonywania słuchowego rozróżniania barw i przebiegów czasowych, zdolność szybkiej reakcji na zmieniające się bodźce słuchowe, umiejętność analizy i segregacji dźwięków, czy też percepcji formy muzycznej [...]. Badacze są zgodni co do faktu, iż to właśnie kompleksowy charakter muzyki stanowi przyczynę wzmożonej stymulacji rozwoju ogólnego, tym samym umiejscawiając ją na uprzywilejowanej pozycji wśród innych zajęć i aktywności pozaszkolnych” (tamże).

 

Oprócz rozmaitych obserwacji pokazujących wielowymiarowy wpływ samej muzyki na różne płaszczyzny rozwoju dziecka oraz zdrowie i samopoczucie psychiczne ludzi, często wskazuje się również na pewne efekty upowszechnienia się w naszej kulturze tzw. muzyki rozrywkowej. Współcześnie żyjemy bowiem w czasach, w których „muzyka jest wszędzie”, będąc dostępna na wyciągnięcie ręki, najczęściej w formie skomercjalizowanych, cyfrowych i medialnych utworów rozrywkowych, tworzonych przez tzw. przemysł muzyczny. Muzykę rozrywkową można zdefiniować jako „dziedzinę sztuki tworzonej współcześnie dla zadowolenia gustów szerokiej publiczności, której tworzywem artystycznym są dźwięki zorganizowane kompozycyjnie, melodycznie i wykonawczo, przedstawiane instrumentalnie lub z częstym udziałem głosu ludzkiego. Składają się na nią [...]: blues, jazz, gospel, folk, rock, pop, soul, country, worldmusic, reggae i muzyka taneczna” (Gloger 2002, s. 5−7). Jakkolwiek muzykę taką zalicza się najczęściej do tzw. kultury niskiej (w przeciwieństwie do kultury wysokiej, którą tworzą dzieła ambitne, wymagające pewnej kompetencji estetycznej i intelektualnej w ich odbiorze) oraz jest ona z założenia tworzona w celach ludycznych, związanych z relaksem i przyjemnością, często wskazuje się, że taka muzyka niesie za sobą pewne treści i znaczenia kulturowe, społeczne i polityczne oraz wiąże się ze specyficznymi elementami stylu życia i światopoglądu (na przykład kultura rastafarian, utożsamiana zwykle z kultem marihuany, jest silnie związana z nurtem muzyki reggae, natomiast muzykę rockową często wiąże się z buntem wobec uznanych społecznie wartości, ideą wolności od reguł społecznych, również z doświadczeniami narkotykowymi). 

 

W ten sposób muzyka rozrywkowa może dzisiaj silnie wpływać na poglądy i zachowania ludzi, dostarczać im pewnych znaczeń i wskazywać wartości, co wydaje się być szczególnie istotne w przypadku młodzieży, która z uwagi na zadania rozwojowe, związane z wychodzeniem z okresu dziecięcego i budowaniem nowej tożsamości, poszukuje dla siebie nowej autodefinicji. Znane i wciąż eksplorowane są związki, jakie zachodzą pomiędzy muzyką rozrywkową a wzrostem zachowań ryzykownych wśród młodzieży, takich jak głównie konsumpcja narkotyków i alkoholu oraz naśladowanie zachowań i stylów życia gwiazd rozrywkowej sceny muzycznej (Dahlhaus, Eggebrecht 1992, s. 140−154, Haliński 2003, s. 235−246, Piasta 1999, s. 83−216). Poza tym, jak pisze Wojciech Strzelecki: „Treści społeczno-polityczne i wartości prezentowane w warstwie muzycznej i tekstowej docierają do młodzieży i są przyswajane, poprzez wielokrotne powtarzanie, w dużej mierze podświadomie. Powoduje to, że odbiorcy muzyki zaczynają traktować proponowane przez nią treści podświadomie, co w połączeniu z muzyką, rytmem, emocjami wywoływanymi przez utwory powoduje, iż traktują je (treści) jak własne, utożsamiają się z nimi” (Strzelecki 2010, s. 58).

 

Kwestia naśladownictwa oraz teza o podświadomym odtwarzaniu pewnych obiektywnie negatywnych zachowań i znaczeń nie dotyczy tylko młodzieży, chociaż w odniesieniu do tej kategorii wiekowej problem ten może być najbardziej widoczny. Jednak żyjąc w otoczeniu wszechobecnych mediów, najmłodsze dzieci również mogą być na pewien sposób podatne na negatywny przekaz muzyczny płynący z wizualnej, zazwyczaj bardzo sugestywnej i kolorowej warstwy popularnych teledysków oraz nieświadomie kopiować pewne zachowania gwiazd sceny, nawet jeśli dzieci nie są jeszcze zwykle w stanie zrozumieć tekstowych przekazów tych utworów, ani znaczenia słów. Z tego względu ów kulturowy nurt badań nad oddziaływaniem muzyki na młode pokolenia również jest trudny do zignorowania. W przypadku dzieci przedszkolnych należałoby szczególnie zwracać uwagę na tę wzorotwórczą funkcję telewizji, w której od kilku dekad nasilają się negatywne wartości oraz wątpliwe społecznie wzory zachowań (Bonna 2005, s. 26). 

 

Nie ulega jednak wątpliwości, że sama muzyka, rozumiana jako zespół ustrukturalizowanych dźwięków i rytmów, pozbawionych odniesień do ideologii, wartości czy przekazów dotyczących elementów konkretnych stylów życia i zachowań, przynosi niezwykle i wydaje się, że jednoznacznie dobroczynne skutki dla życia i rozwoju jednostki. Za Beatrix Podolską można przyjąć, że korzyści ze słuchania, tworzenia lub uprawiania muzyki jako wartości autotelicznej to zasadniczo: osiąganie harmonijnego rozwoju i współdziałania duchowych i fizycznych aspektów organizmu człowieka, wyrabianie koordynacji narządów zmysłowych, kształcenie pamięci, logicznego myślenia, wspomaganie procesów koncentracji, umożliwianie dobroczynnego spożytkowania nadmiaru emocji, kształcenie charakteru, nauka systematycznej pracy, osiąganie zadowolenia estetycznego oraz rozwijanie myślenia uczuć i woli (Podolska 2008, s. 6). Pomijając już relaksacyjne i duchowe właściwości muzyki, pozytywnie oddziałuje ona przede wszystkim na niemal wszystkie sfery rozwoju człowieka, co jest niezwykle istotne w odniesieniu do najwcześniejszych stadiów rozwojowych, ze szczególnym uwzględnieniem okresu przedszkolnego. Wpływ ten stanowi swego rodzaju kontynuację wrażliwości muzycznej zapoczątkowanej jeszcze w okresie prenatalnym i wzmacnianej w pierwszych miesiącach i latach życia dziecka, które w tej fazie rozwija się bardzo dynamicznie. W okresie przedszkolnym muzyka staje się natomiast potężnym bodźcem stymulującym rozwój funkcji poznawczych dziecka, wpływając na rozwój kompetencji komunikacyjnych i językowych. Muzyka tworzy jednocześnie świat dziecięcych przeżyć, dostarczając dzieciom emocjonalnego budulca, za pomocą którego kształtują one swoją emocjonalność i wrażliwość.

 

 

Bibliografia

 

Arystoteles, 2003, Dzieła wszystkie, t. 1, tłum. L. Piotrowicz, PWN, Warszawa.

Bonna B., 2005, Rodzice i przedszkole w kształtowaniu umiejętności muzycznych dzieci. Zastosowanie koncepcji Edwina E. Gordona, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.

Czerniawska E., 2012, Czy słuchanie muzyki może wspomóc procesy poznawcze? [w:] Muzyka i my. O różnych przejawach wpływu muzyki na człowieka, red. E. Czerniawska, Wydawnictwo Difin, Warszawa.

Danek M, Danek E., Danek J., 2016, Wpływ muzyki na odczuwanie bólu, lęku i depresji oraz jakość życia u ludzi z problemami bólowymi różnego pochodzenia, „Polskie Forum Psychologiczne”, t. 21, nr 2.

Dąbkowski G., 1991, Polska terminologia z zakresu teorii muzyki, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, Kielce.

Dahlhaus C., Eggebrecht H.H., 1992, Co to jest muzyka?, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

Galińska E., 1987, Dzieje poglądów na lecznicze działanie muzyki, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny PAN”, nr 50.

Galińska E., 2015, Znaczenie muzykoterapii w rehabilitacji neurobiologicznej, „Psychiatria Polska”, nr 49 (4).

Gliniecka M., Muzykoterapia – o uzdrawiających dźwiękach muzyki, https://docplayer.pl/amp/4537794-Muzykoterapia-o-uzdrawiajacych-dzwiekach-muzyki-marta-gliniecka.html

Gloger R., Skrzydlewski W., 2002, Ilustrowany leksykon muzyki popularnej, Wydawnictwo Kurpisz S.A., Poznań.

Haliński L., 2003, Postczłowiek na ziemi jałowej, czyli mroczna strona rocka lat 90. [w:] A po co nam rock. Między duszą a ciałem, red. W.J. Burszta, M. Rychlewski, Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa.

Karwowska D., Kudlik A., 2012, Neurofizjologiczne mechanizmy odbioru i przetwarzania muzyki [w:] Muzyka i my. O różnych przejawach wpływu muzyki na człowieka, E. Czerniawska, Wydawnictwo Difin, Warszawa.

Kierzkowski M., 2011, Rola zajęć muzycznych w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym, „Psychologia Rozwojowa”, t. 16, nr 2.

Kędziora S., 2012, Znaczenie muzyki w okresie prenatalnym [w:] Wartości w muzyce. t. 4 Muzyka w środowisku społecznym, red. J. Uchyła-Zroski, Wydawnictwo UŚ, Katowice.

Kot S., 1996, Historia wychowania. t. 1 Od starożytnej Grecji do połowy wieku XVIII, Warszawa.

Leins A.K., Spintge R., Thaut M., 2011, Music therapy in medical and neurological rehabilitation settings [w:] The Oxford handbook of music psychology, red. S. Hallam, S. Cross, M. Thaut, Oxford University Press, Oxford.

Nowak B., 2014, Muzyka a rozwój emocjonalno-społeczny dzieci w wieku przedszkolnym, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Pedagogika”, nr 9.

Piasta K.P., 1999, Elementy demoniczne w muzyce rockowej na podstawie literatury polskiej i zagranicznej [w:] Satanizm, rock, narkomania, seks, red. A.J. Nowak, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Platon, 2001, Państwo, Wydawnictwo Antyk, Kęty.

Podolska B., 2008, Muzyka w przedszkolu. Metodyka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.

Strzelecki W., 2010, Rola muzyki rozrywkowej w kształtowaniu zachowań zdrowotnych kobiet w okresie adolescencji, „Nowiny Lekarskie”, nr 79.

Wierszyłowski J., 1981, Psychologia muzyki, PWN, Warszawa.

Żurowski S., 2008, W poszukiwaniu definicji muzyki, „LingVaria”, nr 1(5).