Kody patriotyzmu

Autor: Elżbieta Krzemińska

 

Śpiewajmy Polskę! Antologia Pieśni Patriotycznej (seria śpiewników na chóry jednorodne i mieszane), PWM, Kraków 2019−2020.   

 

 

 

Pieśni patriotyczne są nieodzowną, ważną i niezwykle potrzebną częścią muzyki polskiej. Powstawały od średniowiecza i stanowiły swoistą dokumentację historii narodu, opisując losy najważniejszych wydarzeń w sposób najbardziej przystępny i zrozumiały dla Polaków. Czasami wystarczy zanucić kilka nut, a przed naszymi oczami stają konkretne wydarzenia związane z trudną polską historią. Pieśń zastępuje opowieści i tomy historycznych opracowań, zawiera w sobie opis, ale także nastrój i charakter tego czasu i konkretnych ludzi. Jest przez to bliska sercu każdego Polaka, jest hasłem dla pamięci, zakodowaną opowieścią, która przywołując drobne szczegóły krajobrazu, ubrania, żartu, zawołania, przenosi nas natychmiast do odległych miejsc, gdzie Polacy wygrywali, mierzyli się z porażką, ale zawsze walczyli. O wolność ziemi, niepodległość ducha i dziedzictwo przodków. Te powstające podczas wojen zagrzewały do walki, budowały hart ducha i niezłomność w walce. Podczas zaborów przypominały o tym, czym jest Polska, jej piękno, kultura, a nade wszystko ludzie o prawych charakterach, dla których zawsze najważniejszy był „Bóg, Honor i Ojczyzna”.

           

Pieśni patriotyczne powstawały w naszym kraju zawsze, dlatego trudnego zadania podjęli się autorzy Antologii Pieśni Patriotycznej „Śpiewajmy Polskę!” obejmującej 30 pieśni na chór jednorodny i 30 pieśni na chór mieszany. Ideę powstania pieśni patriotycznych w nowym opracowaniu wsparło Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Wieloletniego „Niepodległa” na lata 2017−2022, a całość wydało Polskie Wydawnictwo Muzyczne (Kraków 2019−2020).

           

Potrzeby, ciągle na nowo, kultywowania historii naszego kraju nie trzeba nikomu tłumaczyć, ale jak dotrzeć do młodego pokolenia z opisem zdarzeń sprzed 100 lat, żeby wciąż odnajdować bohaterów i ich losy w naszych sercach? Jak sprawić, aby dawne pieśni były ponownie atrakcyjne i spełniały tę najważniejszą funkcję, budowały narodowego ducha, dumę i miłość do Ojczyzny?

           

Przede wszystkim powierzyć opracowanie tych znanych utworów najlepszym kompozytorom, wrażliwym nie tylko na materię dźwiękową, ale również na złożone przesłanie każdej pieśni, jej nastrój i genezę powstania. Tak właśnie się stało, autorem aranżacji 6 zeszytów przeznaczonych na chór jednorodny jest znakomity kompozytor i dyrygent Jacek Sykulski, posiadający ogromne doświadczenie pracy z chórem akademickim, a także chórem chłopięco-męskim (Chór Akademicki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i Poznański Chór Chłopięcy). Pierwsze trzy zeszyty zawierają pieśni w opracowaniu na chór męski, czterogłosowy, w większości w prostym układzie, ostatnie nieco bardziej skomplikowane rytmicznie, wzbogacone o głos solowy. Zeszyt pierwszy zawiera następujące utwory: Boże coś Polskę (muz. Jean-Pierre Solié, sł. Alojzy Feliński), Warszawianka (muz. Karol Kurpiński, sł. Casimir Delavigne), Znaszli ten kraj (muz. Stanisław Moniuszko, sł. Adam Mickiewicz), Z dawna Polski Tyś Królową (autor muzyki nieznany), Rota (muz. Feliks Nowowiejski, sł. Maria Konopnicka), Pierwsza Brygada (muz. autor nieznany, sł. Tadeusz Biernacki), Wojenko, wojenko (melodia ludowa).

 

W zeszycie drugim, również przeznaczonym dla czterogłosowych chórów męskich, znalazły się wybrane pieśni partyzanckie: Serce w plecaku (muz. i sł. Michał Zieliński), Deszcz jesienny (muz. i sł. Marian Matuszkiewicz), Dziś do ciebie przyjść nie mogę (muz. Bronisław Król, sł. Stanisław Magierski), Oka (melodia popularna, sł. Leon Pasternak), Rozszumiały się wierzby płaczące (muz. Wasilij Iwanowicz Agapkin, sł. Roman Ślęzak). Opracowania przede wszystkim cechuje ciekawa harmonia, która dodaje znanym melodiom współczesnego charakteru, spotęgowanego jeszcze przez powtarzane rytmicznie sylaby onomatopeiczne potęgujące dodatkowo nastrój pieśni.  

           

Zeszyt trzeci, również przeznaczony dla chóru męskiego, zawiera pieśni wojskowe i współczesne utwory będące wyrazem walki z władzą komunistyczną i poparciem dla tworzącego się ruchu „Solidarność”: Czerwone maki na Monte Casino (muz. Alfred Schütz, sł. Feliks Konarski), Ballada o pancernych (muz. Adam Walaciński, sł. Agnieszka Osiecka), Żeby Polska była Polską, (muz. Włodzimierz Korcz, sł. Jan Pietrzak), Mury (muz. Luis Maria Llach Grande, sł. Jacek Kaczmarski), Przeżyj to sam (muz. Grzegorz Stróżniak, sł. Andrzej Sobczak). Wybrane utwory są wyjątkowe, piękne aranżacje współgrają ze znakomitymi tekstami, które nikogo nie pozostawiają obojętnym, zmuszają do głębokiego zastanowienia i zadają pytanie „a ja jak dzisiaj odpowiadam mojej Ojczyźnie?”.

           

Czwarty śpiewnik przeznaczony jest na chór żeński lub dziecięcy. Składają się nań utwory o prostej fakturze, w większości trzygłosowe (w podziale na sopran i dwa alty) uwzględniające możliwości wokalne dziecięcych głosów, doskonale nadające się dla chórów szkolnych. Obejmują znane i popularne utwory, jednak w nowych aranżacjach, co znakomicie urozmaici program zespołów. Są to: Breve regnum (autor nieznany), Psalm XLVII Kleszczmy rękoma (muz. Mikołaj Gomółka, sł. Jan Kochanowski), Witaj majowa jutrzenko (muz. autor nieznany, sł. Rajnold Suchodolski), O mój rozmarynie (muz. Zygmunt Pomarański, sł. autor nieznany).

           

Zeszyt piąty zawiera kompozycje przeznaczone na chór żeński, czterogłosowy (dwa soprany i dwa alty). Są to melodie ludowe, ale również hymn narodowy i pieśni wojskowe: Chmiel (melodia ludowa), Idzie żołnierz borem, lasem (autor muzyki i słów nieznany), Mazurek Dąbrowskiego (muz. autor nieznany, sł. Józef Wybicki), Ułani, ułani, malowane dzieci (muz. i sł. autor nieznany). Zdawać by się mogło, że tak znane i popularne kompozycje nie mogą zabrzmieć jeszcze lepiej. Okazuje się jednak, że znana piosenka z okopów Idzie żołnierz w nowej aranżacji z tamburynem, ciekawymi pomysłami harmonicznymi oraz modulacjami może stworzyć porywający utwór. Kolejnym przykładem jest nasz hymn narodowy, który w odsłonie na chór żeński nabrał nowego, ciekawego kolorytu.

           

Szósty zeszyt, przeznaczony również na chór żeński, to kolejna propozycja popularnych, ale także mniej znanych utworów. Otwiera je kompozycja Biała chorągiewka (na melodię Kujawianka od poranka, sł. Rajnold Suchodolski), przeznaczona na chór mieszany. Obsadę stanowi czterogłos we fragmentach jeszcze podlegający podziałowi. Opracowanie jest bardzo ciekawe, jednak wkradł się błąd (edycyjny?) i nie jest zamieszczona w całości. Kończy się po czterech taktach trzeciej zwrotki. W kolejnej kompozycji powracają głosy żeńskie: Tam na błoniu błyszczy kwiecie (muz. Wenzel R. Gallenberg, sł. Franciszek Kowalski), Marsz, marsz Polonia (muz. i sł. autor nieznany), Rozkwitają pąki białych róż (muz. Mieczysław Kozar-Słobódzki, sł. Emil Lankau, Kazimierz Wroczyński) z partią głosu solowego, Maryjo, Królowo Polski (muz. ks. Stanisław Ormiński, sł. autor nieznany).

           

Opracowanie kolejnych sześciu zeszytów kontynuujących Antologię Pieśni Patriotycznej powierzono znanemu kompozytorowi młodego pokolenia, laureatowi wielu prestiżowych nagród kompozytorskich Sebastianowi Szymańskiemu. Wybór 30 pieśni z serii Śpiewajmy Polskę! był trudny, zwłaszcza biorąc pod uwagę ogromny rozwój chóralistyki w ostatnich latach i głęboką potrzebę poszukiwań repertuarowych wśród współczesnych dyrygentów.

           

Zeszyt pierwszy rozpoczyna hymn Gaude Mater Polonia (sł. prawdopodobnie Wincentego z Kielczy), opracowany na chór mieszany, czterogłosowy, miejscami tylko występują dodatkowe zdwojenia w głosach skrajnych. Kolejne dwa utwory to mniej znane, a bardzo ciekawe: Polonez rycerski (muz. Karol Kurpiński, sł. Jan Nepomucen Kamiński) i Polak nie sługa (muz. Karol Kurpiński, sł. Jan Nepomucen Kamiński). Następna kompozycja to Biała chorągiewka (mel. Kujawiaka od poranka, sł. Rajnold Suchodolski), znana już w opracowaniu na chór żeński, tym razem ciekawie zaaranżowana na głosy mieszane. W tym zeszycie można jeszcze znaleźć utwór Walecznych tysiąc (muz. Émile Debraux lub Joseph-Denis Doche, sł. Julius Mosen w przekładzie Jana Nepomucena Kamińskiego). Utwory są w większości opracowane w prostym układzie, do wykorzystywania przez chóry amatorskie. Mogą stanowić ciekawe urozmaicenie repertuarowe w planowaniu tak częstych koncertów o tematyce narodowej.

           

Zeszyt drugi rozpoczyna Gdy naród do boju (autor muzyki nieznany, sł. Gustaw Ehrenberg), następnie Z dymem pożarów (muz. Józef Nikorowicz, sł. Kornel Ujejski), Czarny krzyżyk (muz. Adam Munchheimer, sł. Bruno Bielawski), Marsz strzelców (muz. i sł. Władysław Ludwik Anczyc), Ostatni mazur (muz. Fabian Tymolski, sł. Ludwik Ksawery Łubieński).

           

Zeszyt trzeci zawiera, podobnie jak poprzednie, utwory znane i takie, które trzeba było odnaleźć w śpiewnikach i nadać im nowy kształt brzmieniowy. Są to pieśni ciekawe zarówno pod względem melodycznym, jak i tekstowym. Nade wszystko jednak są one ważnym dokumentem czasów, z których pochodzą. Autor opracowań prezentuje utwory w porządku chronologicznym zdarzeń historycznych, które opisują. Zeszyt trzeci nawiązuje do czasów działalności Legionów i Marszałka Piłsudskiego. W kolejności zeszyt zawiera następujące utwory: Piękna nasza Polska cała (muz. Józef Sierosławski, sł. Wincenty Pol), Piechota (muz. Leon Łuskino, sł. Leon Łuskino i Bolesław Lubicz-Zahorski), Jedzie, jedzie na Kasztance (melodia ludowa, sł. Wacław Biernacki), Warczą karabiny (melodia ludowa, sł. Rajmund Scholz), Hej, Orle Biały! (muz. i sł. Ignacy Jan Paderewski).

           

Zeszyt czwarty zawiera pieśni związane z okresem pomiędzy wojnami i z samą wojną: Jak długo w sercach naszych (muz. Włodzimierz Stefan Piątkiewicz, sł. Konstanty Krumłowski), Kajze mi się podzioł mój synocek (autor melodii i słów nieznany), Lwów jest jeden na świecie (muz. Henryk Wars, sł. Emanuel Schlechter), Hej chłopcy, bagnet na broń! (muz. i sł. Krystyna Krahelska), Teraz jest wojna (muz. Quirino Mendoza y Cortés, autor słów – nieznany).

           

Kolejny śpiewnik – numer pięć to znane utwory poświęcone walecznej Warszawie: Mała dziewczynka z AK (muz. Jan Krzysztof Markowski, sł. Mirosław Jezierski), Marsz Mokotowa (muz. Jan Krzysztof Markowski, sł. Mirosław Jezierski), Marsz Żoliborza (muz. Stanisław Latwis, sł. Bronisław Lewandowski), Warszawskie dzieci (muz. Andrzej Panufnik, sł. Stanisław Ryszard Dobrowolski) oraz słynny Polonez „Pożegnanie Ojczyzny” (muz. Michał Kleofas Ogiński, sł. Halina Szymulska).

           

Ostatni – szósty zeszyt wypełniają utwory bliższe nam, z końca XX wieku, kolejne opracowania popularnych pieśni, które towarzyszyły odzyskiwaniu wolności, tym razem spod niewoli komunistycznej, w opracowaniu na chór mieszany: Dobranoc, już czas na sen (muz. Jerzy Wasowski, sł. Jeremi Przybora), Biały krzyż (muz. Krzysztof Klenczon, sł. Janusz Kondratowicz), Żeby Polska była Polską (muz. Włodzimierz Korcz, sł. Jan Pietrzak), Mury (muz. Luis Maria Llach Grande, sł. Jacek Kaczmarski) – różnice między opracowaniami (w porównaniu z J. Sykulskim), poza obsadą wykonawczą, dotyczą także pominięcia trzeciej zwrotki, która pięknie ukazuje, że nie wystarczy zburzyć mury, trzeba jeszcze dbać, żeby nie rosły. Antologię Pieśni Patriotycznej kończy dramatyczna Ballada o Janku Wiśniewskim (muz. Andrzej Korzyński, sł. Krzysztof Dowgiałło).

           

Całość antologii, z wyjątkiem kilku wspomnianych błędów edycyjnych, jest starannie zredagowana, posiada przejrzystą, ładną grafikę nutową, estetyczne kolorowe okładki – rysunki przedstawiają śpiewające bociany w stroju żeńskim, męskim lub dziecięcym. Zachęca to do sięgnięcia i korzystania z tych nut. Dobrze też, że wydawnictwo zdecydowało się na cykl kilkunastu zeszytów, a nie wydało tego w jednym, w dwóch opasłych tomach − łatwiej będzie dyrygentom i chórzystom pracować z tym materiałem.    

           

Utwory zawarte w śpiewnikach w większości opisują niezłomnego ducha Polaków, są liryczne, często dramatyczne, opowiadają o tragicznych losach młodych ludzi, których jednak nie opuszcza poczucie humoru, radość i chęć życia. To właśnie nastrój naszych pieśni patriotycznych jest tak bardzo oryginalny, polski, pełen bohaterstwa przeplatanego ze zwykłym życiem, gdzie trzeba zdobyć jedzenie, chronić rodzinę, uratować komuś życie.

           

Nowe opracowania 60 pieśni patriotycznych zawarte w dwóch zbiorach są ze wszech miar wartościową pozycją repertuarową przeznaczoną dla różnych zespołów wokalnych, zarówno pod względem obsady, jak i liczebności oraz stopnia przygotowania muzycznego. Prezentowane w antologii pieśni na pewno trafią jako stałe pozycje do programów wielu chórów i spełnią cel, jakim jest pielęgnowanie pamięci o historii naszego kraju, głębsze rozumienie jego losów i pozwolą nazwać to, co czujemy, kiedy myślimy – moja Ojczyzna.