Potrzeby kulturalne Polaków

Autor: Dominika Pachla

 

Potrzeby ukierunkowują nasze motywacje, wyznaczają kierunki naszych dążeń i działań. Zaspokajanie potrzeb podstawowych (fizjologicznych i bezpieczeństwa) jest warunkiem naszej egzystencji, zaspokajanie potrzeb wyższych, kulturowych, w tym poznawczych i estetycznych – tworzy nasze człowieczeństwo, nadaje mu wymiar intelektualno-emocjonalny i etyczno-estetyczny. O potrzebach mówimy w kategoriach pewnych przymusów, ludzkich konieczności i popędów, jak i w kategoriach oczekiwań, pragnień i chęci (por. Maslow 2013).

           

Podstawę niniejszych rozważań stanowi ta druga optyka. W artykule, głównie na podstawie badań i literatury przedmiotu, skupię się na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, co ludzie chcieliby robić w czasie wolnym, czego oczekują, jakie formy kultury są im bliskie. Chciałabym się zastanowić, jakie są potrzeby kulturalne współczesnych Polaków. Swoje rozważania umieszczam w szerokim kontekście znaczenia kultury jako całokształtu duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa, kulturę traktuję jako wszystko to, co nas otacza, a co wytworzył człowiek − kultura to nasze relacje ze sobą, przyrodą i przedmiotami (por. Jankowski 2006 a, s. 50−54 oraz Wikipedia, hasło „kultura”).

           

Każdy z nas ma różne oczekiwania odnoszące się do kultury, wiąże się to z innymi cechami osobowościowymi, wiekiem, priorytetami. Dla jednych ważne będzie, aby pomagać w rozwijaniu talentów bliźnim, natomiast dla innych osób to, aby rozwijać tylko i wyłącznie swoje zainteresowania, jedni chętnie chwalą się i popisują przed innymi, inni nie są skłonni do publicznych występów, nie lubią odkrywać swoich myśli i emocji. Ta różnorodność postaw i osobowości utrudnia dokonywanie uogólnień, ale postaram się przybliżyć potrzeby kulturalne Polaków, skupiając się na poszczególnych etapach życia człowieka.

 

 

Dzieci młodsze

           

Dzieci młodsze są trudnym obiektem badań społecznych i humanistycznych. Ich potrzeby kulturalne są bowiem w fazie kształtowania, bardzo często nie uświadamiają ich sobie, a tempo rozwoju ich predyspozycji, zdolności, umiejętności i kompetencji odznacza się znaczną różnorodnością. Bardziej skrystalizowane, uświadomione potrzeby kulturalne możemy zaobserwować w wieku szkolnym, ale i tu różnice indywidualne są znaczne. Istotną przeszkodę w badaniu małych dzieci stanowią również trudności w porozumiewaniu się z nimi (por. Manturzewka, Kotarska 1990, s. 27−45).

           

W literaturze przedmiotu podkreśla się jednak wielką otwartość osób w tym wieku na otaczający świat, w tym również dotyczy to obszaru kultury i sztuki. I być może nieczęsto spotykamy się z sytuacjami, żeby dzieci samorzutnie chciały uczestniczyć w organizowanych dla nich wydarzeniach kulturalnych, ale na tym etapie rozwoju od rodziców powinniśmy oczekiwać inicjatyw i działań, tak aby „skorupka za młodu nasiąkła”. Rodzice powinni bacznie obserwować swoje dzieci, tak aby dobrze się orientować w ich mocnych i słabych stronach, predyspozycjach, zdolnościach. Nie oznacza to − a tak się często dzieje − że rodzice powinni narzucać im, kim mają być i co mają robić. Takie działanie często przynosi fatalne skutki. Dzieci zniechęcają się nie tylko do narzuconych form spędzania czasu, ale generalnie stają się mniej twórcze, wrażliwe, mniej radosne, czasami wręcz apatyczne. Znany dziennikarz i publicysta Carl Honoré w wielu swoich publikacjach namawia, aby wspierać dzieci w ich poszukiwaniach własnych dróg życiowych, pokazywać im świat i bacznie się z nimi mu przyglądać, ale apeluje o to, aby nie narzucać im własnej woli i wizji świata (por. Honoré 2011).

 

Dorastające dzieci i młodzież         

           

Szukając odpowiedzi na pytanie dotyczące potrzeb kulturalnych dzieci starszych i młodzieży, moją uwagę przykuło badanie przeprowadzone kilka lat temu w jednym z powiatów Polski (Młodzi 2013… PDF). Badania ankietowe przeprowadzono wśród uczniów gimnazjum, liceum oraz technikum.

           

Celem badania było uzyskanie odpowiedzi na pytanie, co młodzież chciałaby robić w czasie wolnym od zajęć, co ją interesuje. Uzyskane wyniki miały służyć przygotowaniu odpowiedniej oferty dodatkowych zajęć szkolnych i pozaszkolnych.

           

Ankieta składała się z trzech części, w pierwszej były pytania metryczkowo-informacyjne, druga dotyczyła oczekiwań i potrzeb kulturalnych młodzieży, natomiast w części trzeciej starano się uzyskać wiedzę na temat samooceny badanych w zakresie ich predyspozycji i kompetencji. Pytania dotyczyły nie tylko spraw ogólnych, wiele było też zorientowanych na szczegółowe problemy. 

           

Jedno z pytań brzmiało: czy wg Ciebie młodzież powinna mieć większy udział w życiu kulturalnym w Twoim środowisku? Na tak sformułowane pytanie 70% badanych odpowiedziało „tak”; 9% − nie, natomiast 21% − jest mi to obojętne. Pytanie bezpośrednio nie odnosiło się do osobistych doświadczeń badanego, jego świadomego udziału w życiu kulturalnym, stopnia zadowolenia z oferty kulturalnej, ale można założyć, że 70% (znacząca grupa osób) deklaratywnie chciałoby aktywnie uczestniczyć w życiu kulturalnym, z drugiej strony wyniki można skwitować stwierdzeniem, że co trzeci/czwarty młody człowiek nie odczuwa potrzeby świadomego uczestnictwa w kulturze, bycia w tym obszarze sprawczym podmiotem.

           

Podsumowując całość badań, można stwierdzić, że znaczna część młodzieży uważa, iż życie kulturalne jest istotnym elementem współczesności i jest przekonana, iż w sposób właściwy uczestniczy w tym obszarze aktywności i swój czas wolny dobrze wykorzystuje. Młodzi chcą brać czynny udział w życiu kulturalnym i aktywnie się udzielać. Chcieliby oni, aby zajęcia dodatkowe organizowane przez szkołę i inne instytucje opierały się bądź przynajmniej uwzględniały ich pasje i zainteresowania, a wśród nich najczęściej wymienianymi były muzyka, sport, taniec, fotografia. Młodzież jest zainteresowana i chciałaby również uczestniczyć w kręceniu filmów, w widowiskach sportowych, w tym w meczach koszykówki i piłki nożnej, w kabaretach, w pokazach utalentowanych osób oraz w pokazach tanecznych. Co ciekawe − całkiem pozbawione atrakcyjności dla uczniów okazało się redagowanie gazetek szkolnych czy też tworzenie innych publikacji wydawanych elektronicznie jak i drukowanych w formie papierowej. Uważam, że zajęcia pozalekcyjne powinny w pełni opierać się na potrzebach, zainteresowaniach i pasjach uczniów, powinny one wykorzystywać umiejętności uczniów, rozwijać ich talenty. Nauczyciel powinien uważnie wsłuchiwać się w potrzeby uczniów i starać się wspierać i rozwijać ich inicjatywy. Taka pozalekcyjna edukacja kulturalna ma szanse być atrakcyjna i pragmatycznie ważna dla ucznia.

 

Osoby dorosłe

           

Potrzeby kulturalne osób dorosłych nie jest łatwo omówić nie tylko mi – z uwagi na skromne doświadczenia w tej dziedzinie, ale obiektywnie jest to przedsięwzięcie trudne. Osoby dorosłe w tego typu badaniach często są pomijane. Jest to też grupa sporadycznie uwzględniana w ofertach kulturalnych. Istnieje wiele propozycji aktywności kulturalnej dedykowanej dzieciom, młodzieży czy seniorom, natomiast znikoma część propozycji kierowana jest dla osób dorosłych. Na problem ten zwraca uwagę Urszula Lewartowicz (2014). Pisze ona, że osoby dorosłe mają potrzeby uczestnictwa w kulturze, jednakże pozostaje im niekiedy udział w imprezach typu festyny, pikniki rodzinne albo po prostu bierny udział w różnych pokazach artystycznych. Według autorki najczęstszymi ofertami kulturalnymi dedykowanymi osobom dorosłym są szkolenia języków obcych oraz zajęcia komputerowe.

           

Raport z badań mieszkańców dużych miast (Błoński 2014, s. 39−48) wskazuje na to, że formy uczestnictwa dorosłych w kulturze najczęściej są bierne, są oni słuchaczami lub widzami określonych wydarzeń. Najchętniej słuchają muzyki, oglądają telewizję i filmy, ale także korzystają z Internetu, odwiedzają galerie handlowe, czytają gazety i czasopisma. Według tych badań, jak również innych (por. Burszta, et al., 2009), zdecydowana większość osób nie uczestniczy w żadnych formach wolontariatu, nie przynależy i nie działa w stowarzyszeniach, fundacjach, klubach ani w innych formach organizacji społecznych. Jaka jest tego przyczyna? Myślę, że składa się na to wiele czynników. Jednym z powodów jest to, iż dorośli są bardzo zajęci i zaangażowani w prace codzienne, zarówno służbowe, jak i spoczywają na nich liczne obowiązki domowe. I nie tyle może nie chcieliby oni uczestniczyć w jakichś formach zorganizowanych zajęć, ale po prostu szkoda im czasu w zabieganym życiu. Inną sprawą jest fakt, iż istnieje zbyt mała oferta kulturalna kierowana bezpośrednio do dorosłych. We wspomnianym tekście Urszula Lewartowicz (2014, s. 176) sytuację nadmiaru ofert dla dzieci, młodzieży i seniorów z zaniedbaniem najszerszej grupy osób czynnych zawodowo określa „błędnym kołem potrzeb kulturalnych”. O tym problemie pisze również Dzierżymir Jankowski (2006 b, s. 40):

 

Obdarzony osobistą wolnością i społeczną dojrzałością dorosły skazany jest na kulturę masową i kręgi rodzinno-towarzyskie, które w przemożny sposób wyznaczają, a niekiedy także wielce ograniczają aktywność kulturalną i edukacyjną ogółu członków tej populacji.

 

Seniorzy

           

Jak pokazują badania, seniorzy, osoby starsze są grupą, która dość wyraziście artykułuje swoje potrzeby kulturalne. Agnieszka Sauer (2017), na podstawie badań GUS przeprowadzonych w 2016 roku, pisze, że osoby w podeszłym wieku aktywnie biorą udział w przedsięwzięciach organizowanych przez różne instytucje, domy kultury, świetlice. Twierdzi ona, że osoby w wieku 60 lat i starszym najczęściej uczestniczą w spotkaniach dyskusyjnych klubów filmowych, coraz częściej biorą udział w zajęciach jogi dla seniorów czy ćwiczeniach z zakresu fitnessu. Mimo wielkiej użyteczności tkwiącej w umiejętności obsługi programów komputerowych, smartfonów, aplikacji telefonicznych w zajęciach komputerowych uczestniczy mniej seniorów niż w wyżej wymienionych formach aktywności. Myślę, że jest to wynik bojaźni, niepewności (czy na pewno poradzę sobie), wycofania się (to już nie dla mnie). Na pewno nie jest to korzystne, znacznie ogranicza ludzi starszych w wielu formach aktywności i życia. Z analizowanych praktyk kulturalnych badania wykazały, iż najmniejszym zainteresowaniem wśród seniorów cieszą się spotkania literackie.

           

Z raportu z 2012 roku poświęconego kulturalnym aktywnościom osób starszych, w którym badano między innymi motywy uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych (Po co seniorom kultura…), wynika, że seniorzy w dużym stopniu wykazują chęć po prostu spędzenia przyjemnie czasu. Tak stwierdziło ponad 62% badanych. Prawie 40% jest zainteresowanych daną dziedziną kultury i w ramach tej dziedziny chciałoby się realizować. Ponad 12% twierdzi, że posiada rozbudowane potrzeby kulturalne i chce aktywnie w kulturze uczestniczyć z powodu znacznej ilości wolnego czasu. Prawie 7% przyznało, że uczestniczy w pewnych formach i wydarzeniach  „z przyzwyczajenia”.

           

Ludzie w podeszłym wieku mają ograniczone siły witalne, często sami zostają w domu; brak pracy, emerytura powoduje więc, że odczuwają chęć towarzystwa, potrzebują integracji z innymi, wyjścia do innych ludzi. Potrzebują specjalnej oferty kulturalnej i dobrze się dzieje, że jest ona dla nich przygotowywana. Troszczą się o to zarówno instytucje specjalizujące się w tym, jak również zakłady pracy, które coraz aktywniej dbają nie tylko o swoich pracowników, ale także o osoby, które przeszły na emeryturę.

           

Kultura pełni ważną rolę w życiu człowieka. Pobudza naszą kreatywność, wyobraźnię, a także wpływa na nasz rozwój zarówno intelektualny, jak i fizyczny. Odpowiednie ministerstwa, instytucje kulturalne i oświatowe powinny dbać o to, żeby oferta kulturalna była dostosowana do potrzeb ludzi, a z drugiej strony trzeba zabiegać i dbać o to, żeby pewne potrzeby kulturowe kształtować u ludzi niezależnie od ich wieku.

 

Bibliografia:

• Błoński K., 2014, Czas wolny mieszkańców dużych miast w Polsce – wyniki badań, „Konsumpcja i Rozwój”, nr 1 (6).
• Burszta W., et al. 2009, Raport o stanie i zróżnicowaniach kultury miejskiej w Polsce, MKiDN, Warszawa.
• Fatyga B., et al., 2009, Jakiej kultury Polacy potrzebują i czy edukacja kulturalna im ją zapewnia? Raport o problemach edukacji kulturalnej w Polsce, MKiDN, Warszawa.
• Honoré C., 2011, Pod presją. Dajmy dzieciom święty spokój!, Drzewo Babel, Warszawa.
• Jankowski D., 2006 a, Pedagogika kultury. Studia i koncepcja, Impuls, Kraków.
• Jankowski D., 2006 b, Aktywność kulturalna dorosłych w sytuacji potężnienia rynku kultury i bezwładu edukacji ogólnej – wyzwania dla animacji [w:] Akademickie kształcenie animatorów i menedżerów kultury w Polsce – koncepcje, doświadczenia, wyzwania, red. B. Jedlewska, , Lublin.
• Kultura – hasło w Wikipedii, https://pl.wikipedia.org/wiki/Kultura.
• Lewartowicz U., 2014, Jeszcze nie senior i już nie młodzież − przyczynek do dyskusji o zainteresowaniach i potrzebach kulturalnych dorosłych, „Dyskursy Młodych Andragogów”, nr 15.
• Manturzewska M, Kotarska H. (red.), 1990, Wybrane zagadnienia z psychologii muzyki, WSiP, Warszawa.
• Maslow A., 2013, Motywacja i osobowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Młodzi 2013. Raport. Badanie potrzeb kulturalnych młodzieży powiatu przasnyskiego oraz atrakcyjności potencjalnych ofert kulturalnych, A. Wojciechowska, A. Valentić, J. Pięta, et al., PDF.
• Po co seniorom kultura? Badania kulturalnych aktywności osób starszych. Raport, 2012, P. Landsberg, M. Poprawski, P. Kieliszewski, et al., Poznań.
• Sauer A., 2017, Seniorzy i ich potrzeby – czas je docenić!, „Gazeta Senior”, nr 2.